Waltz with Bashir

Inhoud

Dat Ari Folman zowel regie, scenario, productie en de hoofdrol in deze animatiefilm voor zich neemt, is allerminst toevallig. Het hele verhaal is gebaseerd op Folmans eigen ervaringen tijdens zijn legerdienst, waarvan hij als 19-jarige Israëlische soldaat een deel doorbracht in Libanon.

In juni 1982 valt Israël haar noordelijke buur binnen, die intussen al een decennium lang verscheurd wordt door verschillende strijdende krachten binnen haar landsgrenzen, waaronder de Palestijnse PLO, christelijke falangisten en Syrische troepen. Ari Folman en zijn vriend Ori Sivan waren beiden betrokken bij deze acties, maar gaan erg verschillend om met hun oorlogsverleden. Waar Ori Sivan lijdt onder een zwaar trauma, met frequente flashbacks en nare dromen, beperkt Ari Folmans herinnering aan de oorlog zich tot één gebeurtenis, die – zo blijkt – verwijst naar de slachtpartijen in de vluchtelingenkampen van Sabra en Shatila.

Ari Folman gaat gedurende de film herinneringen ophalen bij vrienden en andere getuigen, om zo ook zijn oorlogsverleden op te helderen. 

Productie

Folman en co hadden zo’n vier jaar nodig om deze documentaire animatiefilm af te werken. De hele film werd geanimeerd met behulp van Adobe Flash, een tool die vooral populair is voor het maken van eenvoudige web-based spelletjes, waarbij de esthetische kwaliteiten een ondergeschikte rol spelen. Een hele film maken aan de hand van Flash-animaties is dan ook allesbehalve orthodox en laat zich ook voelen in de bescheiden mimiek van de personages.

Die beperkte mimiek draagt echter bij tot de donkere sfeer die de film - en intussen ook de studio van Folman - kenmerkt. Deze sfeer wordt versterkt door gebruik te maken van klassieke muziek, onder meer de wals, Waltz' schijnbaar politiek incorrecte eighties rock en vaak terugkomende surrealistische scènes.

Een jaar na de release van de film in 2008 werd de prent ook in de vorm van een ‘graphic novel’ gegoten. 

Receptie

Beweren dat deze film goed onthaald werd, is overtuigend een understatement te noemen. Algauw wist Waltz with Bashir de award-nominaties aan elkaar te rijgen. Hieronder volgt een klein overzicht:

Golden Globe Awards (persprijs – Hollywood)

            Beste anderstalige film – gewonnen

Cézar Awards (Franse nationale filmprijs)

            Beste buitenlandse film - gewonnen

Ophir Awards (prijs van de Israëlische film- en televisieacademie)

            Beste film – gewonnen

            Beste regie, screenplay, artistiek ontwerp (en meer) – gewonnen

            Beste cinematografie – genomineerd

Academy Awards (filmacademie Hollywood)

            Beste anderstalige film – genomineerd

International Documentary Association Awards

            Beste documentaire – gewonnen

De lijst gaat zo nog even door. 

Een film met een onderwerp als dit lokt uiteraard controverse uit. Het is duidelijk dat deze film uit een kritische hoek van de Israëlische maatschappij komt. Het is niet alleen een aanklacht tegen de oorlogen uit het verleden; de film tracht ook vragen op te roepen over de positie van Israël tegenover de rest van het Midden-Oosten. In Libanon leidt dat tot wroeging: het tonen van de film is er namelijk verboden, net als in een aantal andere Arabische landen.[1] Zo wordt duidelijk dat de film nog helende wonden dreigt open te rijten.

Onderwijs

Deze film kan op diverse manieren worden ingezet in het onderwijs. Ten eerste kunnen, op een vrij klassieke manier, verschillende scènes uit de film worden gebruikt om historische gebeurtenissen te verbeelden en de les te illustreren. Ten tweede kan de film in zijn geheel worden bekeken en als historische bron worden benaderd. Omwille van de animatie leent de film zich gemakkelijk tot het toepassen van historische kritiek (cf. film als weergave van de werkelijkheid versus als venster op die werkelijkheid). Tot slot kan de film ook bekeken worden als een egodocument dat filosofische vragen opwerpt over oorlog en de impact daarvan.

I. SCENES

1. Oorlogsscènes (vaak met onderhuidse anti-oorlog boodschap, over de zinloosheid van oorlog)

• [18:33 – 19:40]  Eén van Ari’s vrienden vertelt hoe hij met z’n regiment landt op één van de Libanese stranden. Bij de pas opgeleide soldaten overheerst een gevoel van angst waardoor ze in het wild vuren. Wanneer een auto aan komt rijden nemen ze deze onder vuur. Bij dagenraad blijkt dat in de auto een gezin omkwam.
• [22:25 – 25:04] Ari vertelt over de eerste dag van de oorlog: de invasie in Libanon. De soldaten schieten op alles dat beweegt. ’s Avonds krijgt Ari de opdracht de gewonden en doden weg te voeren. Tijdens de tocht wordt duidelijk dat de soldaten louter in het wilde weg schieten, zonder echt te weten waarop.
• [35:55 – 39:30] Montage waarin verschillende oorlogstaferelen zitten maar waarin ook verteld wordt over het dagelijkse leven van een soldaat, bijvoorbeeld over het leven op het strand. Soundtrack voor deze montage: “Today, I bombed Sidon,” gevolgd door: “Today, I bombed Beirut.”
• [39:30 – 39:56] Mooie sequentie/montage over hoe bevelen in het leger worden doorgegeven. Het begint met een beeld van Ariel Sharon aan het ontbijt die zijn bevel doorbelt naar de plaatselijke commandant die het op zijn beurt weer doorgeeft tot het bij de soldaten terechtkomt.
• [39:56 – 41:54] Scène waarin een groep soldaten, vergezeld van een voertuig, in een boomgaard wordt aangevallen door een jongen met een RPG (wapen dat raketten afvuurt). Het voertuig wordt vernield, de jongen neergeschoten.
• [50:08 – 58:25] Hele sequentie over de aanval op Beirut, met een sterke nadruk op de persoonlijke beleving van deze aanval door Ari en de andere soldaten. De sequentie begint met een aanval op de luchthaven van de stad, gevolgd door gevechten in de stad.

2. Persoonlijke impact van oorlog – therapeutische sessies over impact oorlog

• [0:00 – 5:20] Openingsscène. Twee scènes: in de eerste wordt een droom weergegeven. In de tweede legt de dromer zijn nachtmerrie uit aan Ari. In de nachtmerrie wordt de dromer bedreigd door 26 woeste honden. De droom vloeit voort uit een oorlogsherinnering, waarin de dromer de honden in een Libanees dorp moest neerschieten om te verhinderen dat ze het naderende Israëlische leger zouden verraden.
• [5:35 – 6:20] Ari vertelt dat hij zich niets meer herinnert over de inval in Libanon: “That’s not stored in my system.”
• [6:59 – 8:46] Gelinkt aan scènes [1:00:38 – 1:03:18], [1:12:28 – 1:13:58] en [1:17:30 – 1:19:47] vertelt deze scène hoe Ari zich de slachtpartij bij Sabra en Shatila herinnert: hij ligt in zee, ziet flares (vuurpijlen) afgeschoten worden en stoot ten slotte op een menigte krijsende vrouwen. De eerste twee andere scènes tonen hoe Ari, met de hulp van een bevriende therapeut, de flashback kan analyseren. De laatste scène, tevens de slotscène van de film, toont wat er daadwerkelijk gebeurde. Deze sequentie vat eigenlijk de hele film samen. Opgelet: de slotscène is een erg pakkende én expliciete scène!
• [14:35 – 18:32] Scène waarin een vriend van Ari vertelt hoe hij zich de boottocht naar Libanon herinnert: zijn vriend begint te hallucineren waarbij een reuze grote, naakte vrouw hem mee het water in neemt en hij de boot met zijn kameraden in vuur en vlam ziet opgaan.
• [21:20 – 25:04] Ari krijgt plots, in een Nederlandse taxi, zijn herinneringen aan de oorlog in Libanon terug. Gebeurtenissen waar hij zich ongeveer 20 jaar niets meer van herinnerde.
• [34:45 – 35:55] Soldaat vertelt over hij, omdat hij een bepaalde aanval had overleefd en zijn makkers niet, zich jaren later nog steeds schuldig voelt ten opzichte van die makkers.
• [41:53 – 44:18] Ari vraagt een psychiater (of iemand in ongeveer die functie) of het normaal is dat hij zich bepaalde zaken uit de oorlog niet meer kan herinneren. De vrouw antwoordt dat dat zeker normaal is: ieder van ons zoekt een manier om om te gaan met zulke dramatische gebeurtenissen. Ze geeft het voorbeeld van een man die zich steeds inbeeldde dat hij naar de oorlog keek als door de lens van een camera.
• [50:08 – 55:27] Ari vertelt over de tocht naar Beirut in de vlieger: hij fantaseert over de dood, als wraak op zijn ex-lief die net een punt had gezet achter hun relatie. In de volgende scène wordt duidelijk dat Ari zich pas laat bewust wordt van de realiteit rondom zich: hij denkt eerst gewoon op een luchthaven rond te lopen, tot blijkt dat deze helemaal vernield is.
• [1:12:28 – 1:13:58] Ari stelt zich de vraag waarom hij, tijdens de omsingeling van Sabra en Shatila, flares (vuurpijlen) afvuurt en of hij daarom ook schuldig is aan de slachting.
• [1:17:30 – 1:19:47] Opgelet: het is een erg pakkende én expliciete scène! De slotscène. Zoals gezegd toont deze slotscène pas echt de impact van de oorlog en de gruweldaden in Sabra en Shatila op Ari. Naar verluidt bleef het na elke screening van de film minuten lang stil en bleef íedereen zitten tot lang na de aftiteling.

3. Leven aan het front

• [25:35 – 27:53] De Israëlische soldaten trekken al zingend Libanon binnen: “Good morning Lebanon.” Ze genieten van het landschap, trekken groepsfoto’s, …
• [35:55 – 39:30] Montage waarin verschillende oorlogstaferelen zitten maar waarin ook verteld wordt over het dagelijkse leven van een soldaat, bijvoorbeeld over leven op het strand. Soundtrack voor deze montage: “Today, I bombed Sidon,” gevolgd door: “Today, I bombed Beirut.”
• [48:27 – 50:53] Ari komt na zijn dag verlof terug aan het front, nabij Beirut. Hij komt er terecht in een enorm huis waar de decadentie van de soldaten geuit wordt.

4. Leven achter het front

• [44:29 – 46:03] Ari vertelt over zijn verlof: oorspronkelijk mocht hij een week naar huis, weg van het front. Uiteindelijk zou deze week teruggeschroefd worden tot één dag. In deze dag merkt hij dat het leven zijn gewone gangetje gaat in Israël. Daarnaast probeert hij zijn ex-vriendin terug voor zich te winnen: ze zette een punt achter hun relatie vlak voor hij naar het front trok. Dit alles gebeurt op de tonen van het bekende lied “This is not a love song.”

5. Politieke figuren: Ariel Sharon, Bashir Gemayel

• [39:30 – 39:56] Mooie sequentie/montage over hoe bevelen in het leger worden doorgegeven. Het begint met een beeld van Ariel Sharon aan het ontbijt die zijn bevel doorbelt naar de plaatselijke commandant die het op zijn beurt weer doorgeeft tot het bij de soldaten terechtkomt.
• [50:39 – 51:08] In een telefoongesprek wordt Ari door zijn commandant op de hoogte gesteld van de moord op Bashir Gemayel.
• [55:50 – 58:25] Sleutelscène aangezien ze de titel uitlegt. Tijdens de inval in Beirut worden de Israëlische soldaten onder vuur genomen door Palestijnen. Eén van de Israëli weerstaat het vijandelijk vuur en loopt de open straat op waar hij, omringd door posters van Bashir Gemayel, lijkt te dansen tussen de kogels terwijl hij zelf met z’n machinegeweer in het rond vuurt.
• [58:25 – 1:00:35] Eén van Ari’s vroegere strijdmakkers vertelt hoe hij merkte dat de falangistische soldaten hun politieke leider Bashir Gemayel vereerden. Hij vond het dan ook niet verrassend dat er wraakacties kwamen na de moord op Gemayel.
• [1:08:38 – 1:12:28] Eén van de Israëlische soldaten die Ari interviewt vertelt hoe hij geïnformeerd werd over de moordpartijen in Sabra en Shatila door zijn soldaten. Op zijn beurt informeert hij zijn overste. Via deze weg geraakt de boodschap tot bij Ariel Sharon die enkel reageert met: “Ok, danku om het onder mijn aandacht te brengen.” Op deze manier wordt Sharon duidelijk gelinkt aan de genocide: hij was zeker en vast op de hoogte maar ondernam geen actie.

6. Sabra en Shatila

• [58:25 – 1:00:35] Deze scène toont hoe de falangistische soldaten de slachting in Sabra en Shatila voorbereiden. Daarnaast vertelt een vriend van Ari hoe hij tijdens of na de slachting in een gebouw in Sabra of Shatila de resultaten van de slachting aanschouwde: er werden zelfs lichaamsdelen van Palestijnen op sterk water bewaard.
• [1:03:18 – 1:04:50] Het Israëlische leger omsingelt Sabra en Shatila en beantwoordt de laatste gevechtshaarden met kanonskogels. Daarnaast wordt het falangistische leger de toegang tot de vluchtelingenkampen ontleend, zogezegd om de laatste terroristen uit de weg te ruimen.
• [1:05:10 – 1:06:41] Al tijdens de eerste dag van de massamoorden (16 september) worden er Palestijnse burgers uit het kamp gevoerd en op vrachtwagens weggevoerd. Dit wordt volgens een vriend van Ari, niet als raar ervaren door de Israëlische soldaten. Er was voor de intocht van de falangisten in Sabra en Shatila immers opgeroepen de kampen te verlaten. Hierdoor werd de denkoefening gemaakt: overblijvers = terroristen.
• [1:06:41 – 1:07:50] De eerste geruchten over een mogelijke slachtpartij duiken op binnen Israëlische kringen. Zo zouden Palestijnse mannen weggevoerd worden met een kruisteken in hun borst gekerfd.
• [1:07:50 – 1:08:38] Na de eerste geruchten volgt de bevestiging: sommige soldaten zien daadwerkelijk mensen vermoord worden in de kampen. In deze scène wordt zo verteld over een man die neergeschoten werd in een huis.
• [1:08:38 – 1:10:00] Het besef van de moordpartijen in Sabra en Shatila dringt nu echt door. Steeds meer Israëlische soldaten vertellen hun overste wat er gaande was in het kamp. Gaandeweg komen er steeds meer mensen van hogerhand aan te pas. Uiteindelijk bereikt het nieuws Ariel Sharon zelfs, al onderneemt die niets.
• [1:14:00 – 1:19:47] Slotscènes van de film. Opgelet: de laatste scènes van de film zijn erg pakkend én expliciet. Uiteindelijk kunnen de Israëlische bevelheren ter plaatse het niet meer aanzien en rijden ze naar de kampen. Daar bevelen ze de falangisten te stoppen met de moordpartijen. Verder wordt de plaatselijke bevolking echter niet geholpen. Eén van de bevelhebbers vertelt hoe hij één van de kampen in trok en welke gruwel hij daar aantreft. We zien de woede en het verdriet van de plaatselijke bevolking en leren de plaats van Ari in het verhaal kennen. Deze geanimeerde beelden gaan geruisloos over in oude nieuwsbeelden die de gruwel in Sabra en Shatila helemaal in beeld brengen.

7. Verwijzingen naar Holocaust

In de film zitten enkele kleinere verwijzingen naar de Holocaust en de voorgeschiedenis van Israël. Deze scènes tonen dat deze geschiedenis veel meer aanwezig is in de Israëlische samenleving én veel meer nadruk krijgt – wat ook logisch is. Daarnaast illustreren ze, gewild of ongewild, de vaak gehoorde kritiek op Israël die sinds de jaren ’80 steeds vaker wordt gehoord: Israël neemt steeds vaker de rol van agressor op. Op deze manier treedt het land uit haar pure slachtofferrol.

• [1:00:38 – 1:03:18] Ari bezoekt een bevriende therapeut met wie hij praat over zijn herinnering aan de slachtpartijen in Sabra en Shatila. Daarbij wordt de vergelijking gemaakt met de concentratiekampen in Nazi-Duitsland. Ari draagt deze geschiedenis volgens zijn therapeut letterlijk in zich mee aangezien zijn ouders in Auschwitz zaten.
• [1:12:28 – 1:13:58] Tijdens één van de gesprekken met zijn therapeut, krijgt Ari de vraag of hij zich schuldig voelt aan de moordpartijen in Sabra en Shatila. Daarbij wordt de vergelijking gemaakt naar Nazi-bewakers van de concentratiekampen uit WO II.

 

II. WALTZ WITH BASHIR ALS BRON

1. Filmtheorie / historische kritiek

Zie hiervoor ook de lessenreeks over film elders op deze site.

Doordat er in de film gewerkt wordt met animatie, is de invloed van de makers van de film duidelijker zichtbaar: de ingrepen van de filmmakers op de realiteit zijn overduidelijk. Hierdoor heeft de film minder het imago louter een weergave van de werkelijkheid te zijn. Door leerlingen eerst kennis te laten maken met filmtheorie a.d.h.v. deze film kan dit alles duidelijk uitgelegd worden. Het is dan misschien gemakkelijker voor leerlingen om diezelfde manipulatie daarna te herkennen in ‘gewone’ films, zonder animatie dus.

2. Anti-oorlogsdocument

Daarnaast is deze film duidelijk een anti-oorlogsdocument. We stellen hier enkele vragen die gesteld kunnen worden rond de film.

-       Wat is de centrale boodschap die deze film brengt?

-       Komt de schuldvraag i.v.m. het bloedbad in Sabra en Shatila voldoende aan bod in de film?

-       Wat zijn de voor- en/of nadelen van het soldatenperspectief in de film?

-       Maakt het feit dat er geen Palestijns/Libanees perspectief in de film zit, de film minder sterk?

-       Wat was de reactie op de film in Israël en Palestina?

-       Wat was de reactie op de film in de rest van de wereld?

-       Waren deze reacties ook politieke reacties?

-       Levert de film, hoewel hij eigenlijk verhaalt over het verleden, commentaar op de toenmalige situatie in Israël?

Historiografie

De film Waltz with Bashir moet gezien worden tegen de achtergrond van twee historische gebeurtenissen: de Libanese burgeroorlog (1975 – 1990) en de Israëlische inval in Libanon (met o.m. de genocide in Sabra en Shatila) in 1982. De film verschaft niet veel achtergrondinformatie, er wordt verwacht dat de kijker de film zelf kan plaatsen binnen het juiste historische kader. Deze is echter minder gekend onder Belgische leerlingen, vandaar het belang van het schetsen van dat kader.

Libanese burgeroorlog

Libanon is een land dat sinds haar onafhankelijkheid uit het Franse mandaat in 1943 verschillende (religieuze) bevolkingsgroepen kende: sjiieten, soennieten, maronitische christenen, … Om een optimale samenwerking te garanderen werden bij de onafhankelijkheid de verschillende politieke functies (presidentschap, premierschap, …) toegewezen aan verschillende bevolkingsgroepen. Eén van de leiders binnen die christelijke strekking in Libanon was Pierre Gemayel. Hij stichtte er de falangistische partij als een afsplitsing binnen de christelijke politieke beweging. Het is zijn zoon, Bashir Gemayel, waarnaar verwezen wordt in de titel van de film.

Deze verdeling van politieke ambten wordt gezien als de basis voor de burgeroorlog vanaf de jaren ’70. Reeds eind jaren ’50 eisten de moslims in Libanon een nieuwe volkstelling. Zij meenden immers dat hun bevolkingsaantal fel gestegen was en wilden dit vertaald zien in meer politieke inspraak. Dit werd hen echter geweigerd. Daarnaast was de aanwezigheid van de Palestijnse PLO (Palestine Liberation Organization – Palestijnse Bevrijdingsorganisatie) een katalysator. De PLO opereerde eerst vanuit Jordanië, waar ze echter verdreven werd. Vanaf de jaren ’70 vestigde ze zich in Libanon, waar ze vanuit Beirut guerilla-acties uitvoerde op Noord-Israël. Aldus werd de PLO ook een belangrijke actor binnen de burgeroorlog die halfweg de jaren ’70 zou uitbreken tussen de verschillende (religieuze) bevolkingsgroepen.

Israëlische inval in Libanon

Al van bij haar ontstaan in 1948 vocht Israël verschillende oorlogen uit met haar Arabische buurlanden. Daar waar de eerste oorlogen vooral defensieve reacties waren op pogingen de nieuwbakken staat te vernietigen (die Israël echter aanzienlijke gebiedsuitbreidingen opleverden) nam Israël vanaf de jaren ’70 steeds meer de rol van agressor aan. Zo ook in juni 1982 met de invasie van Libanon, al moet deze ook als reactie op de bovenvermelde guerilla-acties en raketaanvallen van de PLO vanuit Libanon worden gezien.

De oorspronkelijke bedoeling was tweeledig. Ten eerste het gebied net over de Israëlische grens vrijwaren van PLO-strijders om de aanvallen te stoppen. Ten tweede de Falangistische partij helpen Bashir Gemayel president van Libanon te maken om zo vrede te kunnen sluiten tussen de twee landen (lees: de PLO uit te schakelen). Architect van de inval was de Israëlische minister van defensie, Ariel Sharon. De opmars verliep vlot dus trok het leger verder Libanon in, tot Beirut. De oude stad werd gedurende twee maanden beschoten door Israëlische kanonnen. De internationale gemeenschap reageerde afkeurend en bekwam een staakt-het-vuren in Libanon. De PLO trok zich, onder VN-toezicht, terug uit Beirut waarna het Israëlische leger zich zelf terug zou trekken.

Zou, want voor deze terugtrekking kon beginnen, werd op 14 september de ondertussen verkozen persident Bashir Gemayel vermoord in Libanon. Uit woede behielden de Israëlische troepen hun posities rond Beirut. Meer nog, ze lieten op 16 september een Libanees, falangistische legioen toe de Palestijnse vluchtelingenkampen Sabra en Shatila in te trekken. “De terroristen van de PLO verdrijven,” dat was de officiële reden voor deze actie. Let wel, deze waren reeds twee weken ervoor onder internationaal toezicht vertrokken. Wat volgde was niet minder dan een genocide: op twee dagen tijd werden op gruwelijke wijze tussen de 600 en 3500 – een exact aantal is niet bekend – Palestijnen letterlijk ‘afgemaakt’. Daarbij werd geen onderscheid gemaakt tussen kinderen, vrouwen of mannen. Dit alles gebeurde onder Israëlisch toezicht. De troepen die Sabra en Shatila omringden moeten niet alleen geweten hebben wat er zich binnen de muren afspeelde – dat deden ze volgens de getuigenissen in Waltz with Bashir ook – daarnaast ondersteunden ze met het afvuren van lichtkogels tijdens de nacht het doorgaan van de slachting. Na twee dagen werd voor de internationale gemeenschap duidelijk wat er gaande was en kwam op 18 september een einde aan de moordpartijen – niet zonder dat eerst nog 300 gevangenen werden weggevoerd uit de kampen om na de 18^de nog vermoord te worden.

De reacties buiten en in Israël waren vernietigend. Een nationaal onderzoek volgde. De Kahan Commissie resulteerde in het aftreden van Ariel Sharon, wat hem echter niet belette later premier van Israël te worden.

Bronnen

• http://www.imdb.com/title/tt1185616/

• http://www.haaretz.com/news/israeli-film-on-lebanon-war-waltz-with-bashir-shown-in-beirut-1.268524