Pantserkruiser Potjomkin

Inhoud

Pantserkruiser Potjomkin gaat over het waargebeurde verhaal van een muiterij op een Russisch oorlogsschip tijdens de revolutie van 1905.

Het verhaal begint met een discussie over bedorven vlees aan boord van de pantserkruiser Potjomkin. Nadat de scheepsdokter het vlees als gezond heeft bestempeld, weigert een deel van de bemanning om de soep gemaakt van het bedorven vlees op te eten. Vervolgens geeft de kapitein van het schip het bevel om een aantal matrozen te executeren als voorbeeld voor de anderen. Op het moment dat het vuurpeloton klaar staat om te schieten roept de bolsjewistische matroos Vakulinchuk dat ze het bevel moeten negeren. Het vuurpeloton luistert naar deze oproep waarna een gevecht uitbreekt tussen de matrozen en hun officieren. De matrozen winnen het gevecht maar één van de dodelijke slachtoffers is Vakulinchuk. Vervolgens wordt er besloten om naar Odessa te varen waar het lijk van Vakulinchuk aan de plaatselijke bevolking getoond wordt, vergezeld met het opschrift “gedood wegens een bord soep”. De lokale bevolking is verontwaardigd door deze daad en sluit zich aan bij de bemanning van de Potjomkin in hun revolte tegen de tsaar. Wanneer de stadsbewoners op de trappen van Odessa het schip toejuichen worden ze beschoten door tsaristische troepen. Er volgt een massale slachting waarbij vrouwen noch kinderen worden gespaard. De bemanning van de Potjomkin beschiet het hoofdkwartier van de tsaristische troepen maar voordat ze aan wal kunnen gaan merken ze op dat er een vloot oorlogsschepen op hun afkomt. Vervolgens besluiten ze om een laatste heldhaftige confrontatie aan te gaan met deze militair

Productie

De Russische filmmaker Sergej Eisenstein kreeg van de communistische partijleiding in 1925 de opdracht om een film te maken over de mislukte revolutie van 1905 naar aanleiding van de 20^ste verjaardag van deze gebeurtenis. Door het slechte weer zag Eisenstein zich genoodzaakt om enkel in de zuidelijke havenstad Odessa te filmen. Dit betekende dat slechts 1 pagina van het honderden pagina’s tellende script bruikbaar bleek te zijn. Op basis van deze ene pagina herwerkte Eisenstein samen met Nina Agadzhanova de hele opzet van de film. Aldus werd de muiterij van de pantserkruiser Potjomkin, en de daaropvolgende opstand in Odessa, gekozen om te fungeren als symbool voor de revolutie van 1905 in zijn geheel. Eisenstein werd geassisteerd door één van de participanten van deze muiterij die fungeerde als historisch adviseur en acteur.

Receptie

Eén van de meest opmerkelijke feiten omtrent deze film is dat hij niet alleen in de USSR laaiend enthousiast werd onthaald. Ondanks het feit dat het een pro-communistische propagandafilm was, werd Pantserkruiser Potjomkin een wereldwijde kaskraker. Dit gebeurde echter niet zonder slag of stoot. Meerdere landen zoals Italië en Groot-Brittanië hadden namelijk het vertonen van deze film verboden. In andere landen zoals Nederland had men enkel toegang tot een gecensureerde versie en was het mogelijk dat de lokale autoriteiten de vertoning alsnog verhinderden. Naast de revolutionaire inhoud bevat deze film dan ook voor die tijd zeer expliciete beelden van geweld.

Dat deze film desondanks een wereldwijd commercieel succes werd, was hoofdzakelijk te danken aan het innovatieve film- en montagewerk van de regisseur. Voor Eisenstein was Pantserkruiser Potjomkin dé kans om zijn theorieën over montage in de praktijk toe te passen. Hij begreep namelijk dat wanneer een publiek een reeks op zich onsamenhangende beelden te zien krijgt, deze beelden door het publiek als samenhangend gepercipieerd worden. Voorts redeneerde hij dat wanneer men contrasterende beelden naast elkaar monteert, dat deze spanning resulteert in een grotere emotionele betrokkenheid bij het publiek. Deze theorie is in deze film het duidelijkst merkbaar bij de scène op de trappen van Odessa. Via de montage van de beelden krijgt men een spanning tussen chaos/onmacht (wegvluchtende burgers) versus orde/controle (gedisciplineerde soldaten), mannelijke wreedheid versus moederlijke onschuld, enzovoort.

Close-ups van angstige burgers worden afgewisseld met longshots van de schietende soldaten. Aldus krijgen de slachtoffers een gezicht terwijl men de tsaristische troepen ontmenselijkt. Via de combinatie van deze beelden met de opzwepende muziek van de Duitse avant-gardistische componist Meisel, kan men als kijker niet anders dan meevoelen met de opstandelingen en haat koesteren ten opzichte van de soldaten. Vanwege het voor die tijd revolutionaire gebruik van montage werd Pantserkruiser Potjomkin een must-see-film voor elke filmfanaat of beginnende regisseur. Eisenstein en de Sovjetcinema verkregen dankzij dit meesterwerk wereldwijde erkenning. Tijdens de wereldtentoonstelling van 1958 werd Pantserkruiser Potjomkin door een internationale jury uitgeroepen tot beste film aller tijden en tot op vandaag prijkt deze mijlpaal uit de filmgeschiedenis bovenaan de hitlijsten van filmkenners wereldwijd.

Onderwijs

Eisensteins Pantserkruiser Potjomkin kan vanuit twee verschillende standpunten gebruikt worden in het secundair onderwijs. Een mogelijkheid is om deze film te gebruiken als een klassiek voorbeeld van sovjetpropaganda. Men kan aldus nagaan in hoeverre de uitgebeelde werkelijkheid overeenstemt met de historische werkelijkheid en tegelijkertijd het wereldbeeld van de sovjets illustreren. Een ander aspect is het belang van deze film voor de verdere ontwikkeling van het medium zelf. De voor die tijd revolutionaire film- en montagetechnieken zijn reeds lang geleden overgenomen door de mainstream Hollywoodfilm en vormen op een manier “de grammatica” van de moderne film. Daarom is het wenselijk om deze film toe te voegen aan de culturele bagage van de leerlingen.

1. Revolutie van 1905

Scène 1 (1:05 – 1:30): Er wordt verwezen naar het feit dat er in 1905 een revolutie in Rusland is losgebarsten. De matrozen Vakulenchuk en Matuchenko bespreken dat de bemanning moet deelnemen aan de revolutie. Dit illustreert de aanwezigheid van revolutionaire elementen onder de bemanning maar komt niet overeen met de historische werkelijkheid. Vakulenchuk en Matuchenko waren hoofdrolspelers in de muiterij van de Potjomkin maar dit was niet het gevolg van een vooraf besproken plan.

2. Wereldbeeld van de sovjets

Scène 2 (14:30 – 29:45): Een willekeurig geselecteerd deel van de bemanning wordt voor het vuurpeloton gebracht. Wanneer ze proberen te ontsnappen door het luik van de kapitein wordt deze woedend. In dit fragment staan de officieren symbool voor de onrechtvaardige Russische samenleving. De matrozen zijn minderwaardige mensen in de ogen van de adellijke officieren en sommigen zijn zelfs dorstig naar hun bloed. Een orthodoxe priester wordt afgebeeld als een gek en kiest duidelijk de kant van de officieren. Door toedoen van Vakulenchuk weigert het vuurpeloton te schieten waarna een gevecht losbarst tussen officieren en bemanning. Tijdens dit gevecht wordt de orthodoxe priester afgebeeld als een lafaard die zich probeert te verbergen achter het kruis. De bemanning wint het gevecht maar op het einde dood een officier Vakulenchuk. Dit laatste komt niet overeen met de historische werkelijkheid aangezien het gevecht losbarste na de dood van deze matroos. Deze ingreep heeft als doel om de heldenrol van Vakulenchuk binnen het verhaal te vergroten. Dit fragment toont aan hoe men via deze film de adel en de orthodoxe kerk demoniseert. Tegelijkertijd krijgt “het gewone volk” een heldenrol toebedeeld.

3. Revolutionair montagewerk + herschrijven van de historische werkelijkheid

Scène 4 (44:30 – 56:20): Men kan opteren om deze scène in zijn geheel te tonen of slechts een aantal fragmenten te selecteren. Dit is één van de beroemdste scènes uit de filmgeschiedenis en verdient daarom uitgebreide aandacht.

Het eerste deel van de scène illustreert duidelijk het feit dat men in deze periode nog steeds de technologische overgang van zeil- naar stoomschepen aan het meemaken was. Het contrast tussen de vrolijke sfeer aan het begin, en het bloedbad op het einde van deze scène vergroot de empathie die het publiek heeft voor de opstandelingen. Deze scène is een perfecte illustratie van de betekenis van deze film voor de verdere ontwikkeling van dit toonaangevende medium. Hier wordt namelijk duidelijk gebruik gemaakt van het concept “conflict in montage” (zie: 'Receptiedebat'). Men kan hier ook verwijzen naar andere films, zoals Brian de Palma’s The Untouchables, waarin een duidelijke hommage aan deze scène verwerkt is.

Deze scène toont bovendien zeer duidelijk aan hoe de sovjetpropaganda gebruikt werd om de geschiedenis te herschrijven. De vrolijke sfeer in het begin staat in sterk contrast met de historische werkelijkheid. Het gebruik van geweld wordt eenzijdig in de schoenen van de tsaristische troepen geschoven die bovendien door het camerawerk ontmenselijkt worden. Dit vergroot de onschuld van de opstandelingen en de wreedheid van het tsarisme. Aldus vormt het een belangrijke bijdrage tot de legitimering en de mythologisering van de Russische revoluties.

Leuke weetjes:

1) De vlag die de matrozen na hun succesvolle muiterij ophijsen is wit. Dit komt omdat het gebruik van een echte rode vlag tijdens het filmen op het scherm zwart zou worden. Daarom was het de bedoeling dat tijdens de vertoning de rode kleur op de vlag zou geprojecteerd worden.

2) De DVD bevat meerdere soundtracks. Dit komt omdat Eisenstein vond dat elke generatie een nieuwe soundtrack voor deze film diende te schrijven. Op die manier zou zijn film steeds actueel blijven.

Historiografie

 

Terwijl de Russisch-Japanse oorlog nog in volle hevigheid uitgevochten werd, was er veel sociale onrust in Rusland. Op 9 januari 1905 was er een vreedzame protestmars die brutaal werd neergeslagen door de troepen van de tsaar. Deze gebeurtenis staat bekend als bloedige zondag en wordt algemeen aanvaard als het startpunt van de revolutie van 1905. Over het hele rijk braken stakingen uit en werden illegale vakbonden opgericht. Sommige revolutionairen hoopten dat muitende soldaten en matrozen hun kant zouden kiezen.

De 14^de juni 1905 was er een incident op het oorlogsschip Potjomkin dat leidde tot een muiterij en resulteerde in een bloedbad in Odessa dat meerdere malen erger was dan dat van bloedige zondag. De Potjomkin was één van de modernste en krachtigste schepen van de hele Russische marine, maar bezat eveneens een aantal revolutionairen onder zijn bemanning. De muiterij ontstond echter zonder voorbedachte rade en werd veroorzaakt door de ondoordachte beslissingen van sommige officieren.

Een aantal koks van het schip hadden op de ochtend van 14 juni vastgesteld dat een deel van het vlees rot was. De scheepsdokter verklaarde na een vluchtig onderzoek echter dat het vlees gezond genoeg was om op te eten en dat men de maden enkel diende af te wassen met azijn. De bemanning dacht hier echter anders over en ’s avonds ging een delegatie naar de kapitein en zijn eerste stuurman om te klagen over de wormen in hun soep. In een vlaag van woede doodde de eerste stuurman de woordvoerder van de matrozen, de 28 jaar oude zeeman Vakulenchuk. Hierop doodde de bemanning de eerste stuurman en een vijftal andere officieren, waaronder de scheepsdokter, en sloot de rest op in een cabine. De rode vlag werd gehesen en de bemanning verkoos een volkscomité om de leiding van het schip over te nemen. De voorzitter van dit comité was de 26-jarige Matushenko die het initiatief had genomen om de eerste stuurman te doden. Matushenko was van plan om de bemanningsleden van andere schepen aan te zetten tot muiterij maar hij wou eveneens de steun van de bevolking van Odessa verzekeren. Met dit doel voor ogen arriveerde de Potjomkin in Odessa op de nacht van 14/15 juni.

De voorbije twee weken waren stakingen en demonstraties haast dagelijkse gebeurtenissen geweest in de havenstad Odessa. Er waren al meerdere bloedige confrontaties tussen de stakers en de kozakken geweest. De lokale autoriteiten kregen geen controle over de situatie en begonnen steeds brutaler op te treden. Deze tactiek resulteerde niet in het gewenste effect: het aantal stakers steeg en de arbeiders begonnen eveneens steeds meer geweld te gebruiken. De stakers en demonstranten in Odessa waren verbaasd toen ze op 15 juni de Potjomkin zagen binnenvaren en waren onder de indruk van het dode lichaam van Vakulenchuk dat, omstreeks 6 uur ’s ochtends, op een pier omringd door een eregarde werd tentoongesteld. Op de borst van de dode matroos was een bericht geprikt: “Dit is het lichaam van Vakulenchuk, gedood door de eerste stuurman wegens het vertellen van de waarheid. De eerste stuurman heeft zijn wandaad moeten vergelden.” Omstreeks 10 uur hadden ongeveer 5000 inwoners van de stad zich rond het lichaam verzameld, bloemen leggend naast het lichaam en eten brengend voor de muitende bemanning. Doorheen de dag bleef het aantal omstanders stijgen en werden revolutionaire speeches gehouden. Wegens onbekende redenen begon omstreeks 5 uur ’s avonds het volk gewelddadig te worden. Warenhuizen werden geplunderd en gebouwen in brand gestoken.

Eerder op de dag had de tsaar besloten om het leger te sturen in de hoop dat het Odessa weer onder controle zou krijgen en een eind zou maken aan de muiterij. Omstreeks 21:30 arriveerden de troepen en begonnen zij de belangrijkste strategische posities van de stad in te nemen. De mensen die waren samengekomen in de haven werden omsingeld en omstreeks middernacht begonnen de troepen willekeurig in de massa te schieten. Ontsnapping was onmogelijk, sommigen sprongen in zee waar ze verdronken, anderen stierven in de vlammen van de eerder aangestoken branden. De bemanning van de Potjomkin gebruikte zijn kanonnen tegen de troepen maar dit kon de slachting niet tegenhouden. Na enkele uren stopten de soldaten met schieten en bij dageraad was de haven bedekt met lijken. Het resultaat was ongeveer 2000 doden, 3000 zwaar gewonden en voor 10 à 15 miljoen roebels schade aan eigendommen.

Tegen de overmacht van ongeveer 20.000 soldaten konden de stakers en demonstranten niets beginnen en op 16 juni leek de rust in de stad te zijn teruggekeerd. De muitende bemanning vroeg amnestie aan de autoriteiten maar dit werd hen geweigerd. Ze hadden de sterkte van de opstandelingen in Odessa overschat en de verwachtingen dat andere muitende schepen zich bij hen zouden vervoegen werden niet ingelost. Op 18 juni besloot de bemanning van de Potjomkin, teleurgesteld en totaal geïsoleerd, naar de Roemeense haven Constanza te varen. Daar gaven ze zich uiteindelijk over aan de Roemeense autoriteiten die het schip terug aan Rusland gaven. Op zich had de muiterij van de Potjomkin geen doorslaggevende gevolgen. Het werd echter wel een krachtig symbool. Voor deze gebeurtenis had men in de hoogste Russische kringen de overtuiging dat het leger en de marine stevige steunpilaren van het regime waren. De muiterij van de Potjomkin creëerde in binnen- en buitenland de perceptie dat het regime de controle over het land aan het verliezen was.

Bronnen

• Literatuur:

ASCHER (A.), The revolution of 1905 part 1: Russia in Disarray, Stanford University Press, Stanford (Cal.), 1988

RIASANOVSKY (N.), A history of Russia (fifth edition), Oxford University Press, Oxford, 1993

BEZEMER (J.W.) en JANSEN (M.), Een geschiedenis van Rusland: van Rurik tot Poetin, Amsterdam, 2008

CHRISTIE (I.) en TAYLOR (R.) (red.), Eisenstein rediscovered, Londen, 1993

ROSENSTONE (R.), Visions of the past: the challenge of film to our idea of history, Harvard University Press, Cambridge (Mas.), 1995

• Websites:

http://www.imdb.com

http://www.moma.org

http://sensesofcinema.com/