Lumumba

Inhoud

De film vertelt het leven van Patrice Lumumba vanaf het moment dat hij aan de slag ging als rondtrekkende bierverkoper tot aan zijn dood. Het zijn vooral de moeilijke twee maanden waarin hij eerste minister was, van juni tot augustus 1960, die in beeld worden gebracht. In mindere mate komt ook zijn spectaculaire groei van lokale predikant van de Congolese onafhankelijkheid tot onbetwiste leider van het MNC aan bod. Deze biopic toont Lumumba als de verpersoonlijking van de Afrikaanse onafhankelijkheidsstrijd, die ondanks de binnenlandse en buitenlandse tegenwerking, zijn vreedzame en democratische idealen blijft behouden maar hier uiteindelijk aan ten onder gaat.

Het verhaal wordt verteld vanuit het perspectief van Lumumba die als het ware 40 jaar post-mortem, met kennis van wat na zijn dood zou volgen, zijn verhaal vertelt aan zijn vrouw. Zo vertelt Lumumba bijvoorbeeld over Mobutu Sese Seko, een benaming die laatstgenoemde zichzelf pas zou geven nadat eerstgenoemde reeds overleden was.

Productie

Regisseur Raoul Peck regisseerde voor het opnemen van deze fictiefilm eerst een documentaire over Lumumba: “Lumumba : Mort du Prophete” (1992). De regisseur is een politiek activist en was in de jaren ’90 zelfs kort Minister van Cultuur in zijn geboorteland Haïti. In 1961 ontvluchtte zijn familie in dat land de Duvalier-dictatuur en kwamen in 1961 terecht in het toenmalige Léopoldville, waar hij uiteindelijk bijna 25 jaar heeft gewoond. Peck vertelde de journalist Emory Holmes hoe hij zich aangetrokken voelde tot het verhaal van Lumumba als schoolvoorbeeld van de onafhankelijkheidsstrijd van het Afrikaanse continent, en zijn context van internationale intrige, hebzucht en politiek opportunisme.

De film werd gefinancierd door kleinere productiemaatschappijen: JBA Production (Jacques Bidou, Frankrijk), Entre Chien et Loup (België), Essential Filmproduktion (Duitsland), Velvet S.A. (Haïti) zijn de hoofdfinanciers. Deze productiehuizen focussen zich allemaal op producties van over heel de wereld (vooral JBA producet wereldwijd; de anderen focussen zich vooral op Europa). De medefinanciers klinken bij Belgen bekend in de oren: Arte France Cinéma, RTBF, Arte-ZDF, Canal +, VRT en het meer onbekend klinkende Cofimage 10. Daarnaast wordt de film rechtstreeks gesubsidieerd door het Fonds Eurimages van de Raad van Europa, het Franse Centre National de la Cinematographie en het Centre du Cinéma et de l’Audiovisuel van de Franstalige Gemeenschap in België. Het uiteindelijke budget voor de productie van de film bedroeg ongeveer 4 miljoen dollar.

Merkwaardig is hier dat de film direct en indirect gefinancierd werd door Belgische overheden; op dat moment is immers een parlementaire commissie ingesteld die, naar aanleiding van het boek “De Moord op Lumumba” van Ludo De Witte, de vermeende moord op Lumumba onderzoekt. Wanneer de film uitkomt was de commissie nog altijd aan het werk.

Regisseur Peck was zeer nauwgezet bij het gebruiken van effectief opgenomen woorden van de personages en scènes die gefotografeerd waren. Hij ging ook bewust  na, bij elkaar tegensprekende getuigenissen, welke nu de meest betrouwbare was[1]. Hier zal zijn ervaring als documentairemaker ongetwijfeld van groot nut zijn geweest.

Het grote aantal producers heeft er waarschijnlijk voor gezorgd dat Peck veel vrijheid kreeg bij de regie. Ondanks het feit dat de Belgische medewerking aan / opdracht voor de moord op Lumumba nog niet bekrachtigd was door de parlementaire commissie, komt dit wel naar voor in de film. Van Belgische kant uit ervoer de regisseur waarschijnlijk weinig tegenkanting; op het internet is hier alvast weinig over te vinden. Waar wel (relatief) veel over te vinden is, is de controverse rond Frank Carlucci en het ‘wegbliepen’ van zijn naam in de gedubde versie, die in door de Amerikaanse betaalzender HBO uitgezonden werd.

Carlucci was twee jaar Minister van Defensie onder de administratie van Reagan (1987-1989); wanneer de film uitkwam was hij voorzitter van de Carlyle-groep, een private-equity investeerdersmaatschappij die grote belangen heeft in de militaire industrie. De groep is vooral bekend om haar banden met de familie Bush en entourage; Bush sr. was er bijvoorbeeld adviseur wanneer “Lumumba” op HBO gedraaid werd.

Op het moment van de moord op Lumumba was Carlucci tweede secretaris bij de ambassade van de VS in Congo, en heimelijk ook CIA-agent. Notulen van een vergadering van de National Security Council in 1960 bevestigen dat president Eisenhower aan CIA-chef Alain Dulles de opdracht gaf om Lumumba te vermoorden[2]; dit impliceert het medeweten en eventuele medewerking van Carlucci. Carlucci’s advocaten dreigden met een rechtszaak tegen Zeitgeist indien zijn naam vermeld zou worden bij de verkoop van de film aan alle instanties uitgezonderd bioscopen (TV, DVD e.d.). Zeitgeist verklaarde zich financieel incapabel om zich te engageren in een rechtszaak en gaf toe aan deze vraag. De naam Carlucci werd dus in de gedubde Engelse versie gecensureerd. Hierna volgden vele beschuldigingen van politieke beïnvloeding, zelfs van op de hoogste niveaus.

De scene waar Carlucci’s naam voorkomt is trouwens minder erg dan men zou denken. Het betreft de ‘stemming’ van de Congolese leiders (waaronder Kasavubu en Mobutu) en enkele buitenlandse instanties. Carlucci vertegenwoordigt de VS; er wordt hem gevraagd of de VS de moord steunt. Hierop antwoordt hij dat de VS zich niet moeit in de democratische besluitvoering van een land.

Het filmen, dat drie maanden in beslag nam, gebeurde grotendeels in Mozambique[3]; ook werden bepaalde scènes opgenomen in Zimbabwe en België. Dit resulteerde in een zeer authentieke kijkervaring.

 

---

[1] “Lumumba by Raoul Peck. Review by KYLE K.”, In: International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol. 78, No. 3, 2002, Blackwell Publishing, Oxford, p. 595

[2] http://www.guardian.co.uk/world/2000/aug/10/martinkettle; gevonden op 05/01/2012

[3] WATSON J., “Raoul Peck’s Lumumba: A Film For our Times”, In: Research in African Literatures, Vol. 33, No. 2, 2002, p. 231

Receptie

1.    Algemeen

De film was commercieel geen succes, al was dit waarschijnlijk ook niet de bedoeling van de regisseur en de producers. In de VS bracht hij $684.000 op aan de box office, in Nederland gingen bijna 2200 mensen de film bekijken in de zalen. De film moest het vooral hebben van de doorverkoop aan televisiemaatschappijen[1]. Dit wordt weerspiegeld in het feit dat HBO, misschien wel het bekendste betaaltelevisienetwerk wereldwijd, de film aankocht en vertoonde in 2002.

“Lumumba kreeg over het algemeen wel zeer goede kritieken. In een gemiddelde van kritieken van 22 Noord-Amerikaanse kranten kreeg hij een score van 78/100[2]. Aspecten die steeds terugkomen bij de positieve commentaren zijn authenticiteit, de prestatie van hoofdrolspeler Ebouaney en het gevoel van ontreddering en verraad die de film weet weer te geven.

De film werd in Afrika in 15 landen vertoond, met Congo als opvallende afwezige. Regisseur Peck merkte op dat het verhaal van Lumumba in ontwikkelingslanden in Afrika, de Caraïben en Latijns-Amerika, bij het publiek onmiddellijk aanleiding gaf tot parallellen met nationale geschiedenissen en verhalen van corruptie en internationale intrige[3].

Lumumba won meerdere prijzen op, weliswaar minder bij het grote publiek bekende, internationale filmfestivals:

• Beste Film op het Pan African Film Festival in LA, 2001
• De Paul Robeson Award op FESPACO[4], 2001
• Beste Film op  het Santo Domingo International Film Festival, 2001
• De Publieksprijs, Beste Acteur, Juryprijs, Grand Prize op het 11de Festival Cinema Africano, Asia, America Latina van Milaan, 2001
• Beste Film door een Buitenlands Regisseur op het Acapulco Black Film Festival, 2001

2.    Academisch

Er verschenen reviews van de film in drie courante publicaties. De meest in het oog springende is een artikel van elf pagina’s in International Affairs, gepubliceerd door de gerenommeerde Britse non-profitorganisatie Royal Institute of International Affairs[5].

Auteur Kyle prijst de film voor zijn (algemene) historische accuraatheid, sfeerschepping en acteerprestaties. Wel wijst hij er op dat de rol van de VN en de relatie tussen Lumumba en Dag Hammarskjöld, volledig ontbreekt in het verhaal. Voor het grootste deel is het artikel echter een biografie; het lijkt alsof deze duiding lijkt te geven bij de film.

Ook in het tijdschrift Research in African Literatures wordt Lumumba relatief uitgebreid besproken[6]. Auteur Watson gaat dieper in op de productie, de historische context, en de receptie van de film. Ook de filmische en symbolische laag worden besproken.  Ze beschouwt de film als “…of great interest to Africanists.”[7] Verder stelt ze dat Peck’s impliciete aanklacht van moord in naam van 'international peacekeeping' de belangrijkste reden is om Lumumba onder de aandacht te brengen[8].

Ten slotte is er in American Historical Review van april 2002 een kortere, meer algemene review naar de hand van Amerikaans germaniste Amy Abugo Ongiri verschenen [9].

---

[1] Hiervoor zijn online geen gegevens te vinden

[2] http://www.metacritic.com/movie/lumumba/critic-reviews; gevonden op 14/01/2011

[3] WATSON, op. cit., p. 234

[4] Festival panafricain du cinéma et de la télévision de Ouagadougou, het grootste Afrikaanse filmfestival

[5] KYLE K., op. cit.

[6] WATSON, op. cit., pp. 230-235

[7] Ibid., p. 230

[8] Ibid., p. 234

[9] “Jacques Bidou, Raoul Peck, and Pascal Bonitzer. Lumumba. Review by: ABUGO ONGIRI A.”, In: The American Historical Review, Vol. 107, No. 2, 2002, University of Chicago Press, Chicago, p. 675

Onderwijs

Dit is een film die leerlingen niet snel op zichzelf zullen bekijken; als hij het Vlaamse televisiescherm haalt zal dit waarschijnlijk op Canvas zijn en zal hij bijgevolg door een voornamelijk ouder publiek bekeken worden. Desondanks kan deze film dienen voor het geschiedenisonderwijs. Als men bijvoorbeeld het leerplan Geschiedenis voor de derde graad ASO/KSO in het gemeenschapsonderwijs bekijkt, ziet men dat men bij de aangewezen inhoud voor het tweede jaar twee lessen over de dekolonisatie in Afrika en Azië en twee lessen over de Koude Oorlog voorziet [1]. Dit zijn twee aspecten die in de film aan bod komen en waarvoor deze bijgevolg kan dienen; meer uitleg hierover volgt in de paragrafen die de aspecten per eindterm behandelen. De film kan zo bijvoorbeeld gebruikt worden om een overgang te maken tussen twee onderwerpen.

Door de metaforische personages zijn de dynamiek en de oorzaken van het dekoloniseringproces voor de leerlingen waarschijnlijk beter te begrijpen (cfr. ‘Historiografische Schets’).  

De film kan een rol spelen in het bereiken van een hele waaier aan eindtermen in de derde graad [2], waarbij Lumumba en de Congocrisis aansluiten. De bespreking van het nut van de film t.o.v. het onderwijs zal hier bijgevolg besproken worden in functie van deze eindtermen.

1. De eindtermen die hier het meest toepasbaar zijn:

De leerlingen

2 verruimen een aantal historische begrippen en probleemstellingen en passen deze beredeneerd in in een bredere historische context.

4 kennen de krachtlijnen van het historisch referentiekader in termen van tijd, ruimte en socialiteit.

5 passen de begrippen beschaving, moderniteit en mondialisering/globalisering toe op de westerse samenleving en op een andere samenleving.

9 duiden de rol van onze gewesten als medespeler in Europese en mondiale context.

11 tonen aan dat ideologieën, mentaliteiten, waardestelsels en wereldbeschouwingen invloed uitoefenen op samenlevingen, menselijke gedragingen en beeldvorming over het verleden.

13 stellen vragen aan het verleden om actuele spanningsvelden te verhelderen.

De leerlingen kunnen

19 verschillende argumentaties tegen elkaar afwegen.

23 zijn bereid om actuele spanningsvelden aan de historische ontwikkelingen te relateren.

26 durven vanuit een intellectueel eerlijke omgang met informatie te reageren op vormen van desinformatie.

2. Relevante fragmenten:

• 00:06:18 - 00:08:37:   Debat tussen Lumumba, die de eenheid van Congo benadrukt maar op dat moment electoraal nog weinig voorstelt, en Moïse Tshombé, de rijke zakenman die vooral zijn eigen belangen en bij uitbreiding die van de rijke mijnprovincie Katanga wil vrijwaren.
  • Hier zijn eindtermen 11 en 19 toepasbaar. In het debat komt de spanning tussen unitarisme enerzijds, en federalisme en secessie anderzijds tot uiting. Dit is een belangrijke dynamiek in het conflict die in de film meermaals aan bod komt. Lumumba is de idealist (unitarisme), Tshombé de zakenman die gaat voor eigen gewin (secessie)
• 00:11:37 – 00:13:32: Lumumba krijgt in de hoedanigheid van vertegenwoordiger-verkoper van een bierbedrijf een reisvisum om binnenlands te reizen. De koloniale ambtenaar die dit uitreikt vindt dit een schande. Daarna vertelt Lumumba dat hij, net als zovele Congolezen, zijn kaart van ‘beschaafd persoon’ had verkregen. Dit wordt geïllustreerd aan de hand van Congolezen die verplicht worden om huishoudelijke, ‘beschaafde’ taken uit te voeren. Na een korte overgang komt een speechende Lumumba in beeld. In zijn speech pleit hij voor burgerlijke ongehoorzaamheid en onafhankelijkheid, en vermeldt hij het eeuwenlange misbruik van Congo door buitenlandse machten voor hun eigen economisch gewin.
  • Deze scène sluit aan bij de eindtermen 2, 4, 5 en 9. De rol van de Belgen wordt er weergegeven. De Belgische koloniale administratie krijgt een gezicht en enkele ‘beschavingspraktijken’ worden getoond. Door de weerzin die de Belgen opwekken gaat men bijgevolg de term ‘beschaving’ relativeren en in twijfel trekken. De speech die Lumumba geeft is min of meer een samenvatting van misbruiken waaraan Congo onder de kolonisatie ten prooi is gevallen; afgekapte handen komen er net niet in voor. Deze scène kan interessant zijn om een beter beeld te geven wat kolonisatie concreet inhield voor de bevolking (net als in fragment 2).
• 00:15:08 – 00:19:55: Menigtes worden uiteengedreven, ruiten ingeslagen en mannen opgepakt. Onder hen Patrice Lumumba. Na 6 maanden cel wordt hij afgerost en beledigd met racistische taal door de Belgische cipiers tot iemand binnenkomt met de melding dat hij uitgenodigd is voor een ronde tafelconferentie in Brussel. In het volgende beeld wordt Lumumba hartelijk ontvangen op Zaventem door een groep Congolezen en bestookt met vragen door Belgische journalisten.
  • Deze scène kan worden gelinkt aan eindtermen 2 en 9. Alweer wordt het Belgisch bewind weergegeven. Het racisme en sociaal darwinisme dat met de kolonisatie gepaard worden hier geconcretiseerd (zo wordt Lumumba bijvoorbeeld ‘macaque’ genoemd)
• 00:23:37 – 00:24:54: In een kamer bespreken Belgische politici en vooraanstaanden, waaronder minister zonder portefeuille voor algemene zaken in Afrika Walter Ganshof van der Meersch, de onderhandelingen. Iemand houdt een rede over Congo als ‘land van stammen’, waar koloniale heerschappij gerechtvaardigd is. Zonder de Belgen zou er chaos heersen. Daarna krijgen we een beeld van de onderhandelende Congolezen. Er is beslist over de datum voor onafhankelijkheid, de keuze tussen een federale en een unitaire staat is nog open. Lumumba geeft aanleiding tot gezangen.
  • Eindtermen 2 en 9. Idem als in vorig fragment.

• 00:26:15 – 00:26:45: Tijdens een dansfeest, terug in Congo, discussiëren Lumumba en Maurice Mpolo over de houding tegenover de Belgen na de onafhankelijkheid. Mpolo is radicaal en wil “alle Vlamingen buiten”. Lumumba daarentegen toont zich meer pragmatisch.
  • Eindterm 11. Radicalisme vs. pragmatisme. Terwijl het pragmatisme van Lumumba minder duidelijk aan bod komt, kan het voor leerlingen duidelijk worden dat er bij revoluties zowel gematigde als radicale elementen zijn; laatstgenoemde worden dan vaak zodanig doorgedreven dat ze irrationeel worden.
• 00:28:13 – 00:32:52: Terwijl Ganshof van der Meersch zich scheert, onderhandelen Lumumba en Kasavubu over ministerposten. Kasavubu ziet dit alles als lastig, moeilijk aan terwijl Lumumba heel gedreven is. Kasavubu toont zich reeds hier als pragmaticus die kiest voor de gemakkelijkste oplossingen, Lumumba daarentegen is de man van de idealen. Hierna wordt de benoeming van Kasavubu tot president en Lumumba als regeringsleider afgekondigd. Daarna volgt een feestscène waar Lumumba ondervraagd m.b.t. het ontbreken van Tshombé en Katanga in de regering. Enkele soldaten klagen vervolgens over het feit dat ze gebruikt worden door de Vlamingen. Lumumba stelt hen gerust door te vertellen dat dit allemaal zal verdwijnen met de onafhankelijkheid. Als het feest gedaan is, komen verontwaardigde leden van de CONAKAT, waaronder Tshombé, naar Lumumba en verkondigen deze dat de regering van “communisten en extremisten” met alle middelen zullen bestrijden.
  • Eindtermen 9, 11 en 19. Dit fragment is vergelijkbaar met fragment 1 in die zin dat de personages heel goed de ideeën waar ze voor staan weergeven. Kasavubu is hier de pragmaticus die alles het liefst zo makkelijk mogelijk heeft; meerdere malen geeft deze in de film ook te kennen dat hij ‘rust’ wil. Hij wil dus vooral het behoud van de macht en wil dit zo makkelijk mogelijk, idealen spelen hier geen rol. Ook interessant is het feit dat Ganshof van der Meersch zich scheert terwijl Kasavubu en Lumumba vergaderen; waar kijkers zouden kunnen denken dat de Congocrisis België volledig in zijn ban had, wordt dit beeld hier enigszins gerelativeerd: Belgische functionarissen hebben immers de tijd om zich nog te scheren alvorens ‘de zaak aan te pakken’.
• 00:34:26 – 00:40:25  Discussie over de speech die Lumumba gaat voorlezen. Deze is volgens velen te extreem maar Lumumba zet toch door. Speech van koning Boudewijn waarin deze o.a. Leopold II looft. Na Kasavubu volgt Lumumba met zijn historische speech waarna de hele zaal in applaus losbarst.
  • Eindtermen 2, 4 en 9. Dit is een historische gebeurtenis waarbij de kolonisator en gekoloniseerde recht tegenover elkaar worden geplaatst. De gebeurtenis is ook zeer herkenbaar aangezien de figuur van Boudewijn een rechtstreekse band oproept met het heden. Op deze manier wordt de kolonisatie net iets zichtbaarder voor de kijkers. In de speech van Boudewijn worden de wreedheden onder Leopold II goedgepraat terwijl Lumumba benadrukt deze niet te vergeten.
• 00:46:20 – 00:48:49: Dronken Congolese soldaten beledigen een Vlaming die zijn hond uitlaat en gooien stenen door zijn ramen wanneer hij naar binnen vlucht. In een volgende scène worden de soldaten berispt door generaal Janssens, nog steeds hoofd van het leger in Congo. Deze stelt dat de onafhankelijkheid voor het leger niets verandert.
  • Eindterm 2. Het is moeilijk om op deze scène een concrete eindterm te plakken. Desondanks is het fragment interessant om te waarschuwen tegen een te eenzijdig beeld van de dekolonisatie; zo waren er veel Congolezen met slechte bedoelingen en vielen er Belgische slachtoffers. De scène geeft ook goed de sfeer van wetteloosheid weer die toen heerste. Ook het paternalisme en racisme van de Belgische legerleiding wordt hier geïllustreerd.
• 00:50:00 – 00:52:30 Lumumba roept Janssens op het matje. Meteen volgen beelden van ongerustheid: burgers bewapenen zich, een vrouw en een man worden bij een grensovergang tegengehouden en nadat ze gevraagd worden om een arbitraire som te betalen, ziet de vrouw het lijk van een blanke en panikeert. Haar man word neergeslagen en zij misbruikt.
  • Idem als bij het vorige fragment.
• 00:56:05 – 00:58:54: Lumumba schrijft een speech op het vliegtuig naar Katanga. Hij en Kasavubu zijn op een tiendaagse campagne door Congo om de onrust te bedwingen. Kasavubu stelt dat Congo te groot is om te beheren, Lumumba gaat niet akkoord; hij schrijft “secession est trahisson”. Het vliegtuig krijgt geen toestemming om te landen “op bevel van de Katangese regering” (uitgesproken door Tshombé). Lumumba en Kasavubu worden naar een nabije landingsbaan gebracht. Lumumba stelt dat Tshombé de steun krijgt van de Belgen en dat de opstand neergeslagen moet worden. Er volgt een gesprek over de VN, de CIA, de Sovjet-Unie enz. Hierna vertrekken ze weer.
  • Eindtermen 9, 11 en 19. Deze scène ligt in de lijn van fragmenten 1 en 6. Opnieuw komt hier de strijd tussen Lumumba en Tshombé/unitarisme en regionalisme, secessie aan bod. Het gesprek tussen Lumumba en Kasavubu verduidelijkt ook de Congocrisis als men het beschouwt vanuit het kader van de Koude Oorlog. Ook de inmenging van de VS en Sovjetunie komen hier aan bod.
• 01:02:20 – 01:06:16: Fotografen willen een portret nemen van Lumumba als eerste minister. Ondertussen heeft deze een gesprek met Mobutu, op dat moment aangesteld als kolonel in het leger. Lumumba beschuldigt hem van geweld en moord. Mobutu poneert dat het oorlog is, en dat oorlog altijd smerig is. Mobutu isoleert Lumumba hiermee nog meer; hij verklaart zijn trouw aan de laatste maar deze wijst zijn trouw af. Dit betekent de definitieve breuk tussen de twee. Buiten spelen kinderen, als symbolen van onschuld, op het grasperk.
  • Eindtermen 2 en 23. Mobutu komt voor de eerste maal in de film in een hoofdrol, nl. in de hoedanigheid van legerleider, aan bod. De kijkers krijgen ook een hint van de slachtpartijen en machtsmisbruik die deze to be dictator op zijn naam heeft staan. Dit kan gelinkt worden aan de historische/hedendaagse problematiek van de charismatische Afrikaanse warlord, zij het echter zeer indirect.
• 01:06:25 – 01:10:38  Lumumba heeft een onderhoud met Kasavubu nadat deze de Amerikaanse ambassadeur Timberlake heeft ontvangen. Lumumba pleit voor hulp van de Sovjet-Unie, Kasavubu betoont zich wederom een angsthaas. Hierna gaat Timberlake terug binnen bij Kasavubu. In de volgende scène heeft Timberlake een onderhoud met Mobutu in een trainingskamp waar vele soldaten aanwezig te zijn. De VS belooft financiële steun aan Mobutu als deze ‘de touwtjes stevig in handen neemt’.
  • Eindtermen 2, 4 en 11. De Amerikaanse inmenging in het conflict en de sluimerende Koude Oorlog worden hier zeer expliciet. De VS worden impliciet tegenover de USSR geplaatst; Lumumba verzoekt om hulp van de Sovjet-Unie terwijl Mobutu gesteund wordt door de VS.
• 01:32:50 – 01:34:43   In het trainingskamp van Mobutu is er een bijeenkomst van Congolese leiders en Amerikaanse en Belgische gezanten. Er wordt per stemming beslist over het lot van Lumumba en Mpolo. Het is in deze scène dat de Carlucci-scène zich situeert (cf. ‘Productie) . In het volgende beeld worden Lumumba en kompanen weggevoerd, een Belgische gezant ziet hier op toe.
  • Eindtermen 2, 4, 11 en 26. Deze scène is –naast controversieel – zeer belangrijk: hier komen bijna alle actoren samen. Hier moet duidelijk worden voor de kijkers dat de moord op Lumumba en de tirannie van Mobutu waarin Congo de volgende jaren werd gestort niet monocausaal verklaard kan worden; meerdere actoren en meerdere dynamieken spelen hier een rol (de Belgische kolonisator, de Amerikaanse buitenlandpolitiek, de Congolese usurpator; enkel secessionist Tshombé ontbreekt). Het fragment is ook nuttig als ‘secundaire bron’ in die zin dat het productieproces, i.c. het Carlucci-incident, kan aantonen dat een film onderhevig aan politieke en financiële beïnvloeding; m.a.w. de context van een film is vaak ook belangrijk. Dit sluit aan bij eindterm 26.  
• 01:37:50 – 01:45:00: Beelden van de laatste minuten/uren van Lumumba’s leven worden afgewisseld met beelden die zich vijf jaar later zouden afspelen: op de vijfde verjaardag van de Congolese onafhankelijkheid wordt Lumumba geëerd door Mobutu, die ondertussen de touwtjes stevig in handen heeft, als voormalige vriend, martelaar en nationale held. Dit wordt begeleid door de stem van Lumumba die stelt dat “de dag zou komen wanneer geschiedenis zou spreken”. Het laatste beeld van de film is het vuur van het olievat, waarin Lumumba’s resten verbrand worden, dat symbool staat voor de hoop op een betere toekomst die Lumumba na zijn dood achterlaat.  
  • Eindterm 2, 26. Dit is een ideaal fragment om propaganda-instrumenten te ontmaskeren. Mobutu gebruikt Lumumba hier voor politieke doeleinden terwijl de betekenis die hij er aan geeft in de realiteit net omgekeerd was. Ook Mobutu’s Authenticité-campagne wordt hier in beeld gebracht.

 

---

[1] g-o.be/sites/portaal_nieuw/SO/Leerplannen/Leerplannen/0405/2004-039.pdf; gevonden op 13/01/2012

[2] Hier worden de eindtermen ASO beschouwd; zie http://www.ond.vlaanderen.be/dvo/secundair/3degraad/aso/eindtermen/geschiedenis.htm,  gevonden op 13/01/2012

Historiografie

De film heeft de bedoeling historisch correct te zijn en schetst dus een vrij accuraat beeld van het dekoloniseringproces in Congo. Naast de positieve kant van de Afrikaanse onafhankelijkheidsstrijd komen ook de negatieve aspecten aan bod (bv. de machtshonger van zijn actoren of brutaal geweld tegen Europeanen).

De biopic is niet zozeer een verhaal dat inspeelt op Lumumba’s gevoelswereld maar een relaas waarin hij – zelf de verteller zijnde – aangeeft hoe hij moest vechten tegen zijn omgeving om zijn idealen, die ook de idealen waren van een groot deel van het Afrikaanse continent, te verwezenlijkingen. De maatschappelijke context komt in de film bijgevolg goed aan bod. Naast de machtsstrijd tussen de verschillende protagonisten komt ook het Belgische koloniaal bewind, de Belgische politiek en het begin van het Mobutu-tijdperk aan bod.

De personages zijn in de film zijn tot op bepaalde hoogte 'flat characters'; de belangrijkste actoren kunnen herleid worden tot bepaalde idealen of metaforen. Zo is Lumumba de idealist, de democraat die op vreedzame wijze zijn doelen wil bereiken. Kasavubu is de compromisfiguur die weinig eigen inbreng heeft en zaken liefst door anderen laat bepalen zodat hij rust krijgt. Mobutu is het kneusje die in het begin van macht ontstoken wordt en, wanneer hij deze krijgt, alles in het werk stelt om ze te laten gelden. Moïse Tshombé ten slotte wordt getoond als de koele zakenman die alles in het werk stelt om zijn belangen te vrijwaren; in deze hoedanigheid vertolkt hij ook het Katangese secessionisme.

Over het algemeen geeft de film de sfeer van chaos die heerste goed weer. De wetteloosheid en het gebrek aan een structurele overgang waartoe de Belgen hebben bijgedragen door hun prompte vertrek komen minder direct aan bod maar zijn toch uit bepaalde scènes af te leiden.

Lumumba wordt in de film vermoord onder consensus van Congolese, Belgische en Amerikaanse actoren. Regisseur Peck heeft hier vast en zeker gebruik gemaakt Ludo De Witte’ s “De Moord op Lumumba”, dat in 1999, voor het script van de film geschreven werd; de film werd eigenlijk ‘naar aanleiding van’ het boek gemaakt[1].

 

---

[1] WATSON, op. cit., p. 231

Historische kritiek

Les historische kritiek

Zie voor de bronnenbundel bij deze les de bijlage bovenaan deze pagina.

Deze les past binnen de lessen dekolonisatie, wat in het zesde middelbaar gegeven wordt. De les kan zowel in ASO als TSO gegeven worden. Als de les in TSO geven wordt kan ze ingekort worden, het laatste onderdeel kan weggelaten worden.

Leerplandoelstellingen (volgens GO leerplan derde graad):

10 Op basis van minstens één voorbeeld aantonen dat ideologieën, mentaliteiten, waardestelsels en wereldbeschouwingen invloed uitoefenen op samenlevingen, menselijke gedragingen en beeldvorming over het verleden. (Imperialisme dringt Westerse cultuur, waarden en normen op aan de wereld. Het verband tussen racisme en kolonialisme.)

Attitudevorming:

13 De leerlingen zijn bereid ook hun ingenomen standpunten te confronteren met conflicterende gegevens en die van daaruit te relativeren. (ET 25)

VOET(EN):

11 kunnen gegevens, handelwijzen en redeneringen ter discussie stellen a.d.h. van relevante criteria;

12 zijn bekwaam om alternatieven af te wegen en een bewuste keuze te maken;

13 kunnen onderwerpen benaderen vanuit verschillende invalshoeken;

De leerlingen hebben al enige voorkennis opgebouwd tijdens de voorafgaande lessen rond dit thema. In deze les staat de figuur Lumumba en hoe deze gerepresenteerd werd/wordt. Om dit te onderzoeken maken we gebruik van de film Lumumba, van Raoul Peck, 2000.

Draaiboek van de les

1. Inleiding - 5’

Leerlingen krijgen kort geschetst wat het doel is van de les, de representatie van de figuur Lumumba bestuderen. Hierna volgt een korte uitleg rond het begrip representatie.

Hiervoor maken we onder andere gebruik van een speelfilm. De film Lumumba is een historische speelfilm, er is veel zorg voor de historiciteit. Dit wil de filmmaker ook sterk duidelijk maken.

Hoe doet hij dit? (0:00-2:32) Authentiek beeldmateriaal tonen en duidelijk stellen 'this is a true story'.

Wat moeten we nu weten over (historische) speelfilms als we ze bekijken?

2. Analyse van de film: Filmische laag - 20’

De analyse van een film wordt meestal opgedeeld in drie onderdelen. De filmische -, narratieve - en symbolische laag.

De filmische laag kan je beschouwen als een soort “technische” laag. Alles wat met camera, geluid, montage, beeld, intertekstualiteit en mise-en-scéne te maken heeft. Deze begrippen worden verduidelijkt door voorbeelden uit verschillende films. Vervolgens krijgen de leerlingen een fragment uit de film Lumumba.Voor het fragment wordt afgespeeld krijgen ze de opdracht te letten op de filmische laag, wat valt hen op?  Achteraf bespreken we de antwoorden van de leerlingen.

• Fragment intertekstualiteit (1:30:20-1:31:26): De bevestiging van de herinnering. (bekend beeld met shirt wordt opgeroepen in de film)

3. Analyse van de film: Narratieve laag - 25’

De narratieve laag gaan we bespreken door enkel gebruik te maken van de film Lumumba. Eerst krijgen leerlingen algemene uitleg over de narratieve laag.

• Bouwstenen van een filmverhaal
• De plot
• De representatie van het verleden in een filmverhaal

Structuur: begin-midden-einde

• Boodschap van vooruitgang: Dit zit in het persoonlijke levensverhaal van Lumumba en in het verhaal van Congo tijdens het bewind van Lumumba.
• Bad guys/ gebeurtenissen verstoren evenwicht (De Belgen, Tshombe en Mobutu worden duidelijk gerepresenteerd als bad guys. (1:09:20-1:10:40) Welke bad guys komen naar voor in dit fragment? Hoe wordt dit in de filmische laag duidelijk gemaakt?

Eenduidig/ rechtlijnig verhaal

• Eén perspectief (alles vanuit oogpunt Lumumba)
• Lumumba is een soort alleswetende verteller binnen zijn eigen verhaal. (2:43-5:43)
• Staat het individu Lumumba symbool voor een bepaalde groep?(9:01-9:13 en 13:20-13:45)à Hij staat symbool als verdediger van het Congolese volk.

Romantisering/emotionalisering, personalisering en dramatisering van het verleden

• Lumumba als goede huisvader (33:40-34:00)

Gebruik van beeldspraak (metaforen)

• De figuur van zijn dochter die erg veel in beeld komt (34:28-34:39)-à Wat zou ze kunnen symboliseren? Waarom komt ze net in beeld op de Onafhankelijkheidsdag?

Weinig aandacht voor dieperliggende structuren en processen

• Mondiale context blijft wat buiten beeld (slechts kort aangehaald)
• Geeft verleden eerder weer als personengeschiedenis i.p.v. structuren/processen

4. Analyse van de film: Symbolische laag - 50’

Bredere maatschappelijke betekenis

• Welke boodschap wil de film overbrengen?
• Wie is de filmmaker? Ga opzoek naar wat meer informatie over Raoul Peck. Wat kan deze informatie ons vertellen over de achterliggende boodschap van de film? (Welke films/documentaires maakte hij?)
• Zou deze film goed ontvangen zijn in het België van de jaren ’60?
• Waarom kan deze film uitgebracht worden in 2000? Leerlingen kunnen deze vraag beantwoorden aan de hand van bronnen (bijlage, bronnenbundel 1). (Boek Ludo De Witte, parlementaire onderzoekscommissie)

Normen en waarden

• Met welk personages voelde je mee? Wie sprak er jou het meeste aan? (identificatie bij kijker)
• Film start met authentiek beeldmateriaal uit verschillende periodes binnen de kolonisatie.(0:00-2:32) Deze beelden moeten een verontwaardiging bij de kijker oproepen. De film start dus duidelijk als aanklacht tegen het kolonialisme.
• De maatschappelijke context in 2000 biedt meer mogelijkheid tot het kritisch bekijken van dit verleden dan bijvoorbeeld 30 jaar ervoor.

5. Representatie Lumumba:

Deze opdracht kan eventueel ook als taak of huiswerk gegeven worden

De leerlingen hebben een beeld van de manier waarop de figuur Lumumba wordt voorgesteld in de gelijknamige film. Deze voorstelling dateert van een recente periode, maar wat met de representatie van Lumumba in zijn tijd? Hoe werd hij voorgesteld door het Westen? In de film vinden we al wat informatie (1:12:20-1:14:30). De leerlingen krijgen een CIA telegram en beeldmateriaal (bijlage). Hoe wordt Lumumba nu voorgesteld? Zijn er verschillende visies?

Los deze vragen op aan de hand van de bronnenbundel (Zie de bijlage bovenaan deze pagina).

De leerlingen moeten dus een overzicht maken aan de hand van hun bronnenbundel. Hoe werd Lumumba in de jaren ’60 voorgesteld en hoe wordt hij nu voorgesteld? Zijn er verschillen tussen bepaalde groepen? Wie stelde/stelt hem positief of negatief voor? Waarom?

 

Bijlages

Lumumba_Historische_Kritiek_Bronnenbundel.pdf531.99 KB

Bronnen

• Publicaties

 “Lumumba by Raoul Peck. Review by KYLE K.”, In: International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol. 78, No. 3, 2002, Blackwell Publishing, Oxford, pp. 595-604

“Jacques Bidou, Raoul Peck, and Pascal Bonitzer. Lumumba. Review by: ABUGO ONGIRI A.”, In: The American Historical Review, Vol. 107, No. 2, 2002, University of Chicago Press, Chicago, p. 675

WATSON J., “Raoul Peck’s Lumumba: A Film For our Times”, In: Research in African Literatures, Vol. 33, No. 2, 2002, pp. 230-235

•  Websites

http://www.imdb.com/title/tt0246765/

http://www.metacritic.com/movie/lumumba

http://www.seeingblack.com/x051701/lumumba.shtml

http://www.zeitgeistfilms.com/film.php?directoryname=lumumba

http://newsreel.org/nav/title.asp?tc=CN0057

http://www.kutsite.com/recensie/lumumba

http://www.guardian.co.uk/world/2000/aug/10/martinkettle

g-o.be/sites/portaal_nieuw/SO/Leerplannen/Leerplannen/0405/2004-039.pdf

http://www.ond.vlaanderen.be/dvo/secundair/3degraad/aso/eindtermen/geschiedenis.htm