Lilya 4-ever

Inhoud

Lilya is een tienermeisje en woont met haar moeder in een groezelig appartement in een vervallen Russische stad. In de schaduw van wat eens een roemrijke Sovjetmarinebasis was, worden de kinderen al op jonge leeftijd geconfronteerd met de armoede en drugsproblematiek die in het land heerst. Wanneer Lilya’s moeder aankondigt dat ze met haar vriend, die ze via een contactadvertentie leerde kennen, zal emigreren naar het Westen is Lilya dan ook blij te horen dat ze uit deze droefgeestige omgeving weg kan. De hoop is echter van korte duur. Er is (zogezegd) niet genoeg geld om ook Lilya al naar het Westen te versluizen en haar moeder wimpelt haar af met het smoesje dat ze geld zal opsturen zodat Lilya hen later achterna kan reizen. Lilya blijft alleen achter in het bouwvallige appartement en moet voortaan op eigen benen staan. Al snel volgen de tegenslagen elkaar op. Een tante die voor Lilya moest zorgen zet haar en haar enige vriendje Volodya, die intussen bij haar is komen inwonen omdat hij zelf door zijn vader uit huis is gezet, uit haar appartement om er zelf in te gaan wonen en laat het meisje naar een nog kleinere en vuilere flat verhuizen. Het geld geraakt op en Lilya moet op zoek naar alternatieve manieren om aan voedsel te geraken. Ze begint te stelen en prostitueert zich om in haar onderhoud te voorzien. In een dancing waar ze met een vriendin mannen aan de haak probeert te slaan ontmoet ze Andrei. Met de belofte naar Zweden te verhuizen en een nieuw leven te beginnen weet hij Lilya te verblinden en overtuigt haar om alles achter te laten. Uiteraard is Andrei de vleesgeworden onbetrouwbaarheid en raakt Lilya na haar vlucht uit Rusland verstrikt in een prostitutienetwerk. Ze wordt vastgehouden op een klein kamertje en meermaals per dag verkracht door oudere mannen. Een eerste vluchtpoging draait uit op een pak slaag. Wanneer Lilya nog een tweede keer de kans ziet om te ontsnappen loopt ze verblind door angst als een gek door de stad en springt in wanhoop van een hoge autosnelwegbrug.

Productie

Lilya 4-ever is een film van de Zweedse regisseur Lukas Moodysson. Hij brak internationaal door met de film Fucking Åmål in 1998 en oogstte later nog succes met Tillsammans (2000). In deze beide films heerst een wat opgewektere sfeer dan in Lilya 4-ever. Stilistisch is Moodysson sterk beïnvloed door de sociaal realistische traditie. Zoals in de films van één van zijn grote voorbeelden, Mike Leigh, wendt hij zich vaak tot de sociale aanklacht zonder daarbij pamflettair te worden. Toch zijn Moodyssons films daarom zeker niet vrijblijvend, hij wil iets veranderen in de maatschappij, maar laat het aan de kijker over om na te denken over wat de oplossingen voor het gestelde probleem kunnen zijn. Moodysson staat overigens bekend om zijn nogal radicaal linkse ingesteldheid. Bij de uitreiking van de Guldbagge (een Zweedse filmprijs) stak hij bij het ophalen van zijn prijzen een pleidooi af voor vegetarisme en voerde een sterk anti-elitaristisch discours. Iets van deze compromisloze mentaliteit schemert dan ook vaak door in zijn films.

De wereld door de blik van jongeren is een door Moodysson geliefd thema. Hij weet hun gevoelswereld, bezaaid met twijfel en verwachtingen op een indringende manier over te brengen. Het relaas van Lilya is overigens deels gebaseerd op waargebeurde feiten. In 2000 kwam in Zweden het verhaal van Danguole Rasalaite aan het licht, een zestienjarig Litouws meisje wiens levensverhaal analoog aan dat van Lilya verliep.

De film zelf werd op een maand en een half ingeblikt. Bij de opnames waren er een aantal taalproblemen, omdat de acteurs Russisch spraken en Moodysson het script schreef in het Zweeds. De acteurs pasten daarom soms zelf de vertaling aan omdat ze zo natuurlijker overkwam. Moodysson verstond dus ook niet wat de acteurs exact zeiden, en moest voornamelijk afgaan op lichaamstaal en vertalingen om de acteerprestaties te beoordelen.

Receptie

De film werd zowel in Zweden zelf als in het buitenland goed onthaald door publiek en critici. Een weinig kritiek kwam er op de iets onrealistische en religieuze inslag op het einde van de film, die niet geheel strookt met de hardheid van de rest van het verhaal.

Lilya 4-ever wordt overigens ook frequent gebruikt door humanitaire organisaties in informatiecampagnes tegen mensenhandel in verschillende Oost-Europese landen.

De film werd voor verschillende prijzen genomineerd:

• Op het Stockholm Film Festival de Canal+ Award voor Oksana Akinshina en een eervolle vermelding voor de FIPRESCI prijs voor Lukas Moodysson (2002)
• Op het Rouen Nordic Film Festival de award voor beste actrice (Oksana Akinshina) en de Young Audience Award voor Moodysson (2003)
• Op het Robert Festival genomineerd voor beste niet-Amerikaanse film (2003)
• Door de Political Film Society genomineerd voor een PFS Award in de categorie mensenrechten (2004)
• Door de Nordic Council genomineerd voor de Nordic Council’s Film Prize voor Moodysson en zijn producer Lars Jönsson (2002)
• Op de Independent Spirit Awards genomineerd voor beste buitenlandse film
• Op de Guldbagge Awards won de film de prijzen voor beste actrice (Oksana Akinshina), beste cinematografie (Ulf Brantås) Beste regie (Lukas Moodysson), beste film (Lars Jönsson) en beste script (Lukas Moodysson). Hij werd er ook genomineerd voor beste acteur (Artyom Bogucharsky) (2003)
• Op het Gijón International Film Festival won de film de prijzen voor beste actrice (Oksana Akinshina), de Grand Prix Asturias voor beste film (Lukas Moodysson) en de speciale prijs van de jeugdjury voor beste film (Lukas Moodysson) (2002)
• Op de Euopean Film Awards genomineerd voor beste actrice (Oksana Akinshina) en beste film (Lars Jönsson)(2002)
• Op de Clotrudis Awards genomineerd voor beste actrice (Oksana Akinshina), beste regisseur (Lukas Moodysson), beste film en beste acteur in een bijrol (Artyom Bogucharsky)(2004)

Onderwijs

Lilya 4-ever is een film die zeer bruikbaar is in lessen cultuurwetenschappen in het secundair onderwijs. Zowel de thematiek (kinderprostitutie, mensenhandel) als de uitvoering (leeftijdsgenoten, muziek, tempo) is sterk gericht op jongeren en zal de meeste leerlingen kunnen boeien.

Wij hebben in de hieronder staande analyse als basis het leerplan van het VVKSO gebruikt, waaruit we een aantal centrale thema’s hebben gedistilleerd die van toepassing zijn op de film en kunnen geïntegreerd worden in de lessen cultuurwetenschappen van de derde graad.

Het lijkt ons opportuun om de volledige film te tonen, omdat het geheel van de film zo indringend werkt. Lilya 4-ever is een redelijk harde film, die zijn effect misschien deels zou missen indien hij maar gedeeltelijk getoond zou worden. Een diepgravende filmanalyse is volgens ons overigens slechts mogelijk indien een film in zijn geheel kan worden doorgrond.

1.   Kunst en Maatschappij: Media, kunst en samenleving

Lilya 4-ever is een redelijk harde film die sterk geënt is op de realiteit en daardoor bij de toeschouwers een vaak beklijvende indruk nalaat. Door de thematiek en de uitwerking ervan worden een aantal indirecte vragen bij de kijker opgewekt, zeker op moreel vlak. Niet enkel het onderwerp van de film zelf maar ook de strategieën aan de hand van welke de ideeën naar voren worden gebracht kunnen onderwerp van onderzoek zijn.

• Centraal staat de analyse van de film zelf, met onder meer volgende mogelijke vragen:
  • Wat vond jij van deze film? (formuleren van een waardeoordeel)
  • Wat wordt er met de film bedoeld?
  • Wat is het standpunt van de regisseur?
  • Welk wereldbeeld schetst de regisseur in deze film?
  • Hoe brengt hij dat in beeld aan de hand van filmtechnische aspecten?
  • Heeft het nadenken over deze film jouw mening erover beïnvloed?
• Werkwijze: De leerlingen zijn in staat een analyse van de film te maken. In de les kan dit bijvoorbeeld gedaan worden aan de hand van een klein groepswerk, waarbij de klas in groepjes wordt verdeeld en ze samen op de gestelde vragen trachten te antwoorden. De analyse van de film op technisch en esthetisch vlak kan ondersteund worden door het gebruik van een filmwijzer, die de leerlingen enkele ankerpunten aanreikt op vlak van termen, hun belang en hun betekenis. Er zijn uiteraard nog andere manieren om het onderzoek van de leerlingen enigszins te sturen, zoals een interview met de regisseur, een krantenartikel of recensie van de film als leidraad, de extra’s die bij een dvd zitten en wat meer inzicht verschaffen in de film, enzovoort.

2.   Denken over: Mens en Maatschappij

Moodysson wil met zijn film een bepaalde problematiek aankaarten en doet dit onder andere door – zoals in luik één, de filmanalyse, werd besproken – elementen uit de film op een subjectieve manier in beeld te brengen. Hiermee tracht hij ongetwijfeld deels te choqueren, maar deels ook te wijzen op de harde realiteit waarmee vele mensen dagdagelijks geconfronteerd worden. Er zit dus een zekere werkelijkheid in de film, die doorheen het verhaal prangend zichtbaar wordt.  

• Centraal staat het kijken naar en analyseren van de onderliggende mens- en maatschappijbeelden. Daarvoor nemen we de termen globalisering en kapitalisme als uitgangspunt, omdat ze nauw verbonden zijn met de thematiek van deze film. De vraag stelt zich hoe het individu (en bij uitbreiding de maatschappij) door deze twee ontwikkelingen wordt (worden) beïnvloed. Voor het hoofdpersonage van deze film resulteert dit specifiek in mensenhandel. Mensenhandel is dan ook een vorm van een geglobaliseerd netwerk waar de beweegredenen terug te brengen zijn op een zuiver woekerkapitalisme.
• Werkwijze: De lesmethode is sterk afhankelijk van wanneer deze film wordt getoond in het jaar. Als de leerlingen nog niet bekend zijn met termen als globalisering, kapitalisme, mensenhandel, sociale stratificatie, enzovoort, dan lijkt het ons best om eerst deze termen wat te verduidelijken. Verder kan dan met de leerlingen een debat worden aangegaan rondom het thema mensenhandel. De leerlingen krijgen tijd om een discussie voor te bereiden waarin ze het leven van het hoofdpersonage ontleden aan de hand van de kernbegrippen. Daarvoor moeten ze gebruik maken van de factoren die de sociale stratificatie bepalen (leeftijd, gender, armoede, enz.). De rode draad bij het debat is de volgende: kan iedereen betrokken geraken bij mensenhandel? Wat kunnen de oorzaken zijn? (Eventueel: Hoe zouden jullie betrokken geraken bij mensenhandel? Als slachtoffer, dader, agent, advocaat of als onschuldige burger? Wat zou je in dit geval doen? Negeren of handelen?)

3.   Politiek en Recht: opvattingen over de gelijkwaardigheid van mensen

Uitgaande van de analyses in de vorige twee thema’s stelt de vraag zich hier of er een oplossing of een alternatief gevonden kan worden voor het gestelde maatschappelijke probleem. Moodysson suggereert in zijn film geen uitweg, hij schetst slechts zijn visie op de realiteit. Toch schemert in zijn standpunt de dringende noodzaak om te zoeken naar een antwoord door.

• Centraal staan hier opvattingen over de gelijkwaardigheid van mensen. De leerlingen kunnen reeds het onderscheid maken tussen globalisering, kapitalisme en mensenhandel. Ze begrijpen dat mensenhandel een (onrechtstreeks) product is van een geglobaliseerde wereld waarin zelfs de mens en seksualiteit tot een product gereduceerd kunnen worden en dat dit zelfs aan de basis ligt van een clandestiene economische markt.
• Werkwijze: Deze opvattingen moeten de leerlingen in een individuele paper kunnen verbinden met de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. De leerlingen onderzoeken of de opvattingen over de gelijkwaardigheid van mensen voldoende aanwezig zijn in onze geglobaliseerde wereld. Concreet betekent dit dat ze beargumenteren welke mensenrechten precies worden geschonden in mensenhandel. Ze onderzoeken eveneens of er een verschil is tussen verschillende landen en betrekken dit zo op de Noord-Zuid problematiek. Tenslotte onderzoeken de leerlingen in welke mate de globalisering effect heeft gehad op de gelijkwaardigheid van mensen en nemen ze een standpunt in of dit voldoende aanwezig is in de huidige mensenrechten of dat deze dienen te worden uitgebreid.

De klas wordt vervolgens in groepjes onderverdeeld en elk groepje moet één van de volgende onderzoeksvragen behandelen: In welke mate kunnen mensenrechten een oplossing bieden voor het probleem van mensenhandel? Welke stappen heeft de VN al ondernomen in de strijd tegen mensenhandel? Hoe is het zo ver kunnen komen dat er een parallelle economie is kunnen ontstaan rond mensenhandel? Is mensenhandel de moderne vorm van slavernij? Moet een land (zoals Rusland in Lilya 4-ever) onder druk worden gezet om meer stappen te ondernemen om de mensenrechten te respecteren?  Met de nodige ondersteuning van de leerkracht moeten ze hier opzoekwerk over doen en vervolgens hun bevindingen voor de klas brengen.

Historiografie

Lilya 4-ever speelt zich af in een niet bij naam vernoemde Russische stad, ergens aan het einde van de twintigste eeuw. Moodysson toont ons de voormalige Sovjet Unie na de val van de muur en maakt duidelijk waartoe het indringende kapitalisme uit de Westerse maatschappij heeft geleid. Alles is verhandelbaar goed geworden, zelfs mensen. Moodysson schetst een beeld van Rusland na het communisme, een land dat volop wordt ondergedompeld in de globalisering, maar eigenlijk maar met moeite kan volgen. Het contrast met het Westen, dat in het collectieve denkbeeld wordt opgevat als een soort paradijs, is zeer groot en de drang om weg te vluchten uit de eigen uitzichtloze Russische heimat is dan ook groot.

“Tot de veranderingen in 1990 - in gang gezet door de laatste president van de Sovjet-Unie, Michail Gorbatsjov - was Rusland binnen de Sovjet-Unie een communistisch land. Daarna is onder leiding van Boris Jeltsin in sneltreinvaart een beweging in de richting van het altijd zo verguisde westers 'kapitalisme' op gang gekomen. Deze ontwikkeling heeft het hele sociaaleconomische systeem van Rusland omgewoeld, waardoor aanvankelijk geen grotere welvaart werd bereikt, behalve voor de nieuwe elite en zakenwereld. Tussen 1991 en 1997 kromp het BBP (bruto binnenlands product) met 42% (ter vergelijking: tijdens The Great Depression kromp het Amerikaanse BNP met 30%). De industriële productie van Rusland nam af met 53%, de landbouwproductie met 37%. Door de enorme inflatie volstond het gemiddelde loon alleen om twee overlevingsminimumpakketten (een door het Russische statistiekencomité gehanteerde armoedegrens) te kopen. Tijdens de Sovjettijd bedroeg het gemiddelde loon 5 à 6 keer een dergelijk overlevingsminimumpakket. In 1997 kende Rusland voor het eerst sinds het begin van de hervormingen een geringe economische groei (ca. 2%), maar door de financiële crisis die begon op 17 augustus 1998 (ongecontroleerde depreciatie van de roebel) werd deze positieve tendens doorbroken. Sinds 1999 kent Rusland echter een sterke economische groei, gemiddeld 6% per jaar. Die is vooral te danken aan de devaluatie van de roebel en de hoge olieprijzen. Met de geleidelijke groei van de investeringen en het inkomen van de bevolking wordt de binnenlandse consumptie een steeds grotere factor van deze groei. Voor de toekomst is de grote uitdaging hoe de ontwikkeling van kleine en middelgrote bedrijven te bevorderen. Deze ontwikkeling is momenteel namelijk nog erg moeilijk, daar het economische klimaat wordt gedomineerd door oligarchen en een onvoldoende functionerend banksysteem. Veel van de banken worden beheerst door ondernemers en oligarchen die banktegoeden gebruiken voor leningen aan bedrijven, die aan hen zijn gelieerd. Dit is een van de speerpunten van de Wereldhandelsorganisatie en de EBRD, die proberen om het deze processen eerlijker te laten verlopen. Inmiddels heeft Vladimir Poetin in de economie ingegrepen en nationalisaties uitgevoerd.” (Wikipedia)

Bronnen

• Internet:

BRADSHAW, P., “Lilya 4 Ever”, in: The Guardian, 25/04/2003, URL: http://www.guardian.co.uk/culture/2003/apr/25/artsfeatures1

BUSCH, G., “De onvermijdelijke neergang van Lilya”, URL: http://www.cinema.nl/artikelen/2168974/de-onvermijdelijke-neergang-van-lilya

DE FOER, S., “Dromen van een westers wonderland”, in: De Standaard, 14/05/2003, URL: http://www.standaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=DST14052003_067

DE FOER, S., “Lukas Moodysson: Ster en rebel”, in: De Standaard, 14/05/2003, URL: http://www.standaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=DST14052003_068&word=lilya+4+ever

IMDB: http://www.imdb.com/title/tt0300140/

Wikipedia: http://en.wikipedia.org/wiki/Lilya_4-ever

Wikipedia: http://nl.wikipedia.org/wiki/Rusland