Good Bye Lenin!

Inhoud

Oost-Berlijn, 7 oktober 1989. Christiane Kerner ziet hoe haar zoon Alex tijdens anticommunistische straatrellen neergeknuppeld wordt door de politie. Ze krijgt ter plekke een infarct en belandt in een coma. Wanneer ze acht maanden later ontwaakt, is de Berlijnse muur gevallen en maakt Oost-Berlijn deel uit van het nieuwe eengemaakte en op kapitalistische leest geschoeide Duitsland. Op doktersadvies moet Chritsiane alle opwinding vermijden. Daarom besluit Alex de ingrijpende politieke omwentelingen met behulp van zijn zus, enkele vrienden, zijn nieuwe vriendin Lara en wat buren voor zijn moeder verborgen te houden. Maar wat begint als een leugentje om bestwil loopt algauw uit de hand door de onmogelijkheid het onafwendbare af te wenden.  

Productie

Good Bye Lenin! is een product van drie productiemaatschappijen, waaronder twee televisiestations: Arte en West Deutsche Rundfunk (WDR). De derde productiemaatschappij X-Filme Creative Pool is mede gesticht door Wolfgang Becker. Dit maakt Becker, coproducent, co-auteur en regisseur van de film. De hoofdproducent van de film heet Stefan Arndt, maar deze behoort net zoals Becker tot het viertal dat X-Filme Creative Pool stichtte.

Het verhaal van de film begint met vijf haastig neergepende bladzijden van de hand van Bernd Lichtenberg. Deze pagina's kwamen Stefan Arndt en Wolfgang Becker onder ogen. Ze vonden het een goed verhaal, maar achtten de tijd niet rijp voor een verfilming. Ze besloten Lichtenberg de kans te geven een scenario uit te werken met hulp van Becker. Vervolgens werd het scenario een tijdlang bewaard tot - volgens hen - het juiste moment was aangebroken om de val van de muur in een film te verwerken.

Veel tijd is er nog niet verstreken sinds 1989. Niettemin laat Lichtenberg verstaan dat hij drie zaken heeft gedaan met het oog op een zekere historische research: "Ik heb veel gelezen, met veel mensen gesproken en documentatie bekeken." In de credits worden Michael Konstabel en Michael Töteberg als researchers aangegeven. Beiden zijn geen historici, maar het is de vraag in hoeverre je historici nodig hebt wanneer je een gebeurtenis - met miljoenen ooggetuigen en beelden als documentatiemateriaal - wil verfilmen een tiental jaar na de feiten.

In de film werden verschillende authentieke foto's en journaalbeelden uit de DDR-tijd verwerkt. Veel van dit materiaal werd via het internet opgespoord en in de film geïncorporeerd. Bovendien werd veel aandacht besteed aan de authenticiteit van het decor. Dit werd zowel door de regisseur als door de producent als uiterst belangrijk geacht. Aangezien er op locatie in het vroegere Oost-Berlijn werd gefilmd dienden er speciale effecten te worden gebruikt om alle "westerse invloeden" te verwijderen en het straatbeeld grauwer te maken. De vele Trabant-liefhebbers in het vroegere Oost-Duitsland werden aangesproken om "Trabi's" te leveren.         

Receptie

Toen de film in de zalen verscheen, waren de reacties over het algemeen vrij positief. Ter illustratie kan het tijdschrift Film & Televisie, het maandblad van de vzw Filmmagie, worden aangehaald. In dit blad worden de beoordelingen van de voornaamste Belgische filmcritici vergeleken. Good Bye Lenin! scoorde er treffelijk: van één ster (gewoon) tot drie sterren (zeer goed).

Deze positieve beoordeling werd verder bevestigd door de gewonnen prijzen, waaronder een Blauwe Engel op het festival van Berlijn, drie European Film Awards (beste acteur, beste film, beste scenario) en drie publieksprijzen op deze European Film Awards (beste acteur, beste actrice, beste regisseur). Voorts werd ook nog een César gewonnen voor beste Europese film. De film is bovendien opgepikt door Sony Film Classics voor de distributie in Amerika.

In de VSA veroorzaakte de voorstelling van het leven in de DDR en de passionele liefde van de moeder voor dit land veel controverse. Zo kon de Amerikaanse filmcriticus van de Chicago Sunday Times, Robert Egber, niet geloven dat iemand gelukkig was in de DDR, gezien het gebrek aan individuele vrijheid. Voor hem stond het aanbidden van de DDR gelijk aan het aanbidden van het Derde Rijk. Hij plaatste deze positieve voorstelling van de DDR dan ook in het licht van ‘de idealisering', waaraan vele mensen ten prooi vallen wanneer zij terugblikken op hun eigen verleden en op hun eigen jeugd.

Criticus Peter Bradshaw van The Guardian kon de film beter verteren dan zijn Amerikaanse collega. Onder meer omdat hij inziet hoe Alex in zijn bezorgdheid om zijn moeder zichzelf schuldig maakt aan alle zonden van de DDR. Het hele verhaal is dus eigenlijk een metafoor voor de ineenstorting van de DDR. De moeder staat voor de socialistische idealen, terwijl Alex als zoon een metafoor is voor de communistische leiders die handelden op basis van die idealen, maar toch onvermijdelijk uitkwamen bij zaken als manipulatie, propaganda, beperking van bewegingsvrijheid en meningsuiting, intimidatie, etc.

De algemene teneur in de Europese berichtgeving over de film, hier gevat in de woorden van Mark Stevens, filmcriticus van de BBC, luidde: "Wolfgang Becker's film about a one man's attempt to make history stand still is a tragi-comic journey into political upheaval and personal worries. Taking wry pot-shots at the monolithic ideologies of Communism and Capitalism, Becker turns this family's crisis into a symbol of Germany's own attempt to heal old wounds and rebuild itself." Een meerderheid van de Europeanen apprecieerde de milde humor en de subtiele gelaagdheid van de film en vooral van het scenario. Een minderheid veroordeelde de film echter als geschiedenisvervalsing en volledig ongeloofwaardig.

Essentieel in de appreciatie van de film bleken de geloofwaardigheid van de personages en de vele open vragen die de film oproept. De film laat het aan de kijker om te oordelen wat goed was aan de DDR en wat slecht. De film laat ook in het midden of de moeder in haar engagement oprecht geloofde in de DDR of wanhopig een diep emotioneel trauma trachtte te beheersen betreffende haar naar het Westen gevluchte man. De ingrijpende verandering wordt getoond vanuit het gezin Kerner zonder dat daarbij een of ander oordeel wordt opgedrongen aan de kijker. Velen hadden het echter moeilijk met het ontbreken van een historisch oordeel over de DDR als een ondemocratische, autoritaire dictatuur zonder mededogen en beschouwden de reacties van het gezin Kerner als ongeloofwaardig vanwege hun onvoldoende kritische houding ten opzichte van de DDR. 

Onderwijs

Het is zeker zinvol de film in zijn geheel te bekijken. De subtiele tegenstellingen tussen het communisme en het kapitalisme vormen immers een rode draad doorheen de gehele film en verschaffen enkele waardevolle inzichten. In de kleine flat in Oost-Berlijn wordt door Alex immers een synthese opgebouwd van beide systemen. Belangrijk is hierbij op te merken dat ook het goede van het Oosten niet verloren gaat. Dit betekent dat zodra de moeder is ontwaakt uit de coma, de film het algemene verloop van de geschiedenis loslaat en inzoomt op de specifieke geschiedenis van het gezin Kerner. Bijgevolg kan de film makkelijk dienst doen als uitgangspunt voor een interessant klasgesprek over de verschillen tussen ‘het communisme' en ‘het kapitalisme' en de voor- en nadelen van beide systemen.

Er dient evenwel te worden opgemerkt dat wanneer de film niet in zijn geheel kan worden bekeken, het misschien toch beter is te grijpen naar het rijk voor handen zijnde documentairemateriaal. De film focust immers op het gezin Kerner, une petite histoire in een grote omwenteling. De grote gebeurtenissen komen slechts sporadisch en - op één uitzondering na - op de achtergrond in beeld.

Zodoende stel ik slechts één echt bruikbaar fragment voor. Deze scharnierscène is de scène waarin wordt aangegeven wat de moeder allemaal mist terwijl ze in haar coma ligt. De geschiedenis komt hier expliciet op de voorgrond, in tegenstelling tot de rest van de film. Bovendien gaat het - wanneer Alex voor zijn moeder de illusie wil bewaren dat de DDR nog bestaat - niet meer over de werkelijke DDR maar over Alex' ideale versie ervan.

Scène 2 (00:07:58 - 00:22:58): Algemene schets van de voormalige DDR. Om praktische redenen werd dit fragment opgedeeld in verschillende deeltjes. Deze deeltjes komen echter niet overeen met de scèneverdeling op de dvd.

Deel 1: De kijker krijgt een beeld van de situatie op de 40e verjaardag van de republiek op 7 oktober 1989.

Het verzoekschrift dat de moeder dicteert kan gebruikt worden om de planeconomie uit te leggen.

Ook Honecker en Gorbatsjov komen in beeld en kunnen op deze manier worden geïntroduceerd.

Deel 2: Alex neemt deel aan een betoging voor persvrijheid.

De repressie van deze betoging kan worden gebruikt om het gebrek aan vrijheid in het Oostblok aan te kaarten.

De agenten in burger zijn leden van de Stasi. Door hierop te wijzen kan het belang van de geheime politie in de Oostbloklanden en in Soviet Rusland worden aangekaart.

Deel 3: Alex zoekt zijn moeder op in het hospitaal.

In deze scène zit ook het aftreden van Honecker - zogezegd om gezondheidsredenen, maar in werkelijkheid op expliciet verzoek van Gorbatsjov - verwerkt.

Deel 4: Er wordt overlopen wat de moeder allemaal mist terwijl ze in coma ligt.

De kijker krijgt beelden te zien van kranten uit 1989 die de val van de muur als kop hebben.

Ook wordt het volksfeest voor het Schönberger Rathaus in Oost-Berlijn in beeld gebracht en het begin van de spontane afbraak van de muur.

De kijker ziet beelden van de verwoesting van het Stasi hoofdkwartier. Deze beelden kunnen als illustratie dienen voor het standaardverhaal over de val van de muur.

Enkele beelden gaan over de persoonlijke beleving van de overgang door het gezin Kerner en bieden zodoende een persoonlijk perspectief om het algemeen historische mee aan te vullen. Zo zie je hoe Alex voor de eerste maal naar het westen gaat en aan de grensovergang een welkomstpremie van 200 mark in ontvangst neemt. Hij brengt ook een bezoek aan een seksshop. Verder zie je hoe zijn zus haar studies opgeeft en bij Burger King gaat werken, waar ze een relatie begint met een "klassenvijand en grillchef".

Deze lange sequentie wordt afgesloten met beelden van voor de Brandenburger Tor marcherende Oostduitse soldaten terwijl er vrachtwagens van coca cola voorbijrijden. De voice over spreekt over ‘de zegetocht van het kapitalisme'. Verder wordt ook getoond hoe Alex zijn werk verliest en nieuw werk vindt via een oost-west team.

Voorts stel ik ook nog een aantal korte bijkomende fragmenten voor die illustratief kunnen worden gebruikt in de les.

Scène 4 (00:11:15 -00:15:00): De betoging voor meer persvrijheid wordt gewelddadig uiteengeslagen.

In de DDR-periode werd de vrijheid van de bevolking sterk aan banden gelegd.

Scène 6 (00:17:37 - 00:20:40): Het einde van de DDR

Scène 7 (00:20:40 - 00:22:58): De gevolgen van de val van de muur I: De toenemende werkloosheid en het samenstellen van oost-west teams worden hier getoond. Deze scène is echter ook verweven met een scène waarin Alex zijn moeder vertelt over de verpleegster Lara waarop hij verliefd is.

Scène 12 (00:39:05 - 00:39:30): De gevolgen van de val van de muur II: Eerst zie je een lege supermarkt en vervolgens de aanvoer van marken en nieuwe goederen. De grote wisseloperatie waarbij Ostmarken geld in D-marken gewisseld kon worden wordt ook vermeld.

Historiografie

In 1989 liep de Soviet-Unie op zijn laatste benen. De ‘Helsinki-akkoorden' van 1975 en de verdere détente tijdens de jaren '80 zorgden ervoor dat de ‘Breznjev-doctrine' van 1968, waarbij elke vorm van verzet in het Oostblok gewelddadig door de Soviet-Unie onderdrukt zou worden, niet langer kon worden volgehouden. Ook hadden de Oostblok-economieën geld geleend in het Westen, wat tot torenhoge schulden had geleid. Toen in 1989 in Polen verkiezingen werden gehouden, Solidarnosc de verkiezingen won in plaats van de Soviet-kandidaten en Gorbatsjov deze uitslag aanvaardde, kwam er een eerste barst in ‘het ijzeren gordijn'. Deze barstte verder toen Hongarije zijn grenzen met Oostenrijk openstelde en op enkele maanden tijd 48 000 Oost-Duitsers via Hongarije naar het Westen vluchtten.

Ook in de DDR ontstonden problemen. De DDR had net zijn 40e verjaardag gevierd toen Gorbatsjov de partijleider, Honecker, dwong af te treden. Zijn opvolger, Egon Krenz, wilde ingrijpende hervormingen invoeren om de crisis, veroorzaakt door de massale Hongaarse exodus, te bezweren. Hiervoor werd het plan opgevat om de bevolking te sussen met een belofte van bewegingsvrijheid. De bedoeling was om een voorstel tot het gedeeltelijk openstellen van de grenzen aan de staatsraad voor te leggen en zo het groeiende aantal "Wir wollen raus"-kreten te sussen. Op 9 november 1989 werd een partijlid geïnterviewd op de staatstelevisie. Omdat hij niet goed op de hoogte was van het voorstel - vanwege zijn afwezigheid op de partijbijeenkomst, waar het voorstel aan de partij was voorgelegd - vergiste hij zich en stelde hij dat het voorstel onmiddellijk geldig was. Door deze blunder hadden alle televisiekijkende Oost-Duitsers te horen gekregen dat de grenzen met het Westen waren opengesteld. Grote massa's mensen begonnen samen te troepen aan de grensovergangen die slechts door enkele soldaten werden bewaakt. Vooraleer versterkingstroepen konden arriveren hadden de soldaten zich bij de mensen aangesloten en de grens geopend. Op enkele uren tijd vloeiden miljoenen mensen het Westen binnen alwaar ze met een welkomstpremie werden opgewacht om inkopen te doen. Talloze mensen begonnen met de afbraak van de Berlijnse muur. De sfeer was euforisch en het geloof verspreidde zich algauw dat het volk de macht had overgenomen. De DDR-staatsraad werd door het volk vervangen door de ‘Volkskammer' die onmiddellijk alle censuur afschafte en een onderzoek startte naar corruptie bij de staatspartij, de SED.

Op 3 december 1989 werd het einde van de DDR officieel door de collectieve aftreding van het ‘Politburo'. Het hoofdkwartier van de gehate ‘Stasi', de geheime staatspolitie - verantwoordelijk voor vele arrestaties en een belangrijke pijler van de DDR-staatsmacht -, werd volledig gesloopt. Op 3 oktober 1990 werd de eenmaking officieel voltooid onder supervisie van Helmut Kohl en bekroond met een groot volksfeest. Datzelfde jaar won de - toen nog West-Duitse - ploeg het wereldkampioenschap voetbal, waarna de eenmaking volgde.

In de nasleep van de val van de Berlijnse muur vielen zowel in Tjechoslowakije, als in Roemenië de heersende communistische regimes, ten gevolge van een volksopstand. In 1991 stortte de Soviet-Unie in elkaar na een mislukte staatsgreep van radicale communisten die Gorbatsjovs weigering het leger in te zetten om de volksopstanden in het Oostblok te onderdrukken, niet konden appreciëren.

Het eenmakingsproces in Duitsland vergde echter veel meer dan enkel een groot volksfeest. Zoals alle Oostblok-economieën was de Oost-Duitse economie hopeloos inefficiënt en verouderd, als gevolg van de decennialange ‘planeconomie'. Deze planeconomie werkte op basis van een ‘Soviet-plan', wat betekende dat voor elke stap in het productieproces quota berekend werden. De gehele bevolking was verplicht ingeschakeld in het productieproces. De bedoeling was dat elke productie-eenheid produceerde wat in Moskou werd voorgerekend. De planeconomie omvatte ook een geplande distributie van goederen. Een flat, een auto (waarbij in Rusland de Lada en in Oost-Duistland de Trabant of Trabi onlosmakelijk verbonden waren met de Soviet-tijd) voedsel, meubelen, kledij, etc. dienden allemaal te worden aangevraagd middels verzoekschriften. Het probleem was echter dat de geplande quota nooit gehaald werden. Het ontbreken van een winststreven veroorzaakte passiviteit en ineffeciëntie bij de werknemers. Haperingen in de levering van grondstoffen brachten periodes van officiële tewerkstelling, maar werkelijke inactiviteit. Dit liet zich voor de bevolking voelen in periodes van schaarste en lange wachtrijen.

Het systeem creëerde ook algemene corruptie waarbij vooral ‘geschenken' werden gegeven om sneller aan goederen te raken. Een andere manier om een voorkeursbehandeling te krijgen was het zogenaamde ‘goed burgerschap'. De Soviet-definitie van ‘goed burgerschap' hield in: een grote inzet voor de partij en de diverse - maar volledig inspraakloze - volksraden en comités die elke Sovietstaat rijk was. Individuele vrijheden bestonden zo goed als niet en de enige officieel toegestane pers spuide enkel overheidspropaganda.

Zodoende stond Helmut Kohl omstreeks nieuwjaar 1990 - ondanks de euforische sfeer - voor een enorme economische reconversieoperatie. Deze operatie begon door de ‘Ostmarken' te vervangen door D-marken. Het waardeloze Oost-Duitse geld kon vanaf 1 juli 1990 omgezet worden in D-marken, maar slechts voor een beperkte periode. Doordat Oost-Duitsland deze economische reconversie diende door te gaan, verloren mensen in het Oosten massaal hun werk. Zij dienden de overstap te maken van een systeem van verplichte, algemene tewerkstelling naar een kapitalistische arbeidsmarkt, zonder dat zij daartoe een specifieke opleiding of voorbereiding hadden genoten. Oost-Duitsland kampte ook met een enorme vervuiling waarvan Leipzig het beste voorbeeld was. Het was duidelijk dat de DDR die in 1978 met Sigmund Jähn nog een astronaut de ruimte in had gestuurd ten tijde van ‘Die Wende' in erbarmelijke staat verkeerde.

Nu nog zijn de werkloosheidscijfers bij de vroegere ‘Ossi's' veel hoger dan bij de ‘Wessi's'. Precies deze situatie heeft geleid tot de zogenaamde ‘Ostalgie'. ‘Ostalgie' is een sentiment van heimwee naar de dagen van de communistische planeconomie. Deze ‘Ostalgie' weerspiegelt zich in het electoraal succes van de opvolger van de SED bij recentere verkiezingen, de PDS. Ook de neofascistische NPD scoort sinds de val van de muur opvallend goed in het Oosten. Nu nog wordt er gewag gemaakt van een Oost-West kloof in Duitsland. Het is mede om die kloof even te laten dichten en om het eenmakingsproces een decennium te laten rijpen dat de auteurs, de producenten en de regisseur gewacht hebben tot 2003 om een film over deze gebeurtenissen te maken. 

Historische kritiek

Zie voor de lessenreeks 'Historische kritiek' over deze film de bijlage bovenaan deze pagina.

Deze les is bedoeld voor leerlingen uit het zesde jaar ASO en kadert binnen de lessenreeks over het einde van de Koude Oorlog. De film biedt een goede historische inkijk in het dagelijkse leven in Berlijn rond 1989-1990. Het gaat om een activerende les waarbij de leerlingen per twee aan de slag gaan en zelfstandig een werkbundel invullen. Deze les vindt bij voorkeur in het computerlokaal plaats, want de leerlingen moeten via het internet op zoek kunnen gaan naar informatie. Reken voor deze les twee lesuren, aangezien de leerlingen voldoende tijd moeten hebben om de filmfragmenten grondig te analyseren.

De les is opgebouwd aan de hand van het analysemodel voor (historische) speelfilms. Nadat de leerlingen basisinformatie hebben opgezocht en de film binnen de historische context hebben geplaatst, analyseren ze de film op de drie verschillende niveaus: de filmische laag, de narratieve laag en de symbolische laag. Tot slot beargumenteren de leerlingen op basis van de historische filmanalyse of ‘Goodbye Lenin!’ al dan niet een goede historische speelfilm is.

LEERPLANDOELSTELLINGEN GESCHIEDENIS (3e graad ASO, VVKSO, 2001)

Historisch inzicht

13. De leerlingen tonen aan dat ideologieën, mentaliteiten, waardestelsels en wereldbeschouwingen invloed uitoefenen op samenlevingen, menselijke gedragingen en beeldvorming over het verleden (E 11).

Historische vaardigheden

16. De leerlingen kunnen het maatschappelijk gedrag uit het verleden interpreteren vanuit de toenmalige historische context. Ze kunnen aantonen dat mensen in andere tijden keuzen moesten maken zonder de gevolgen ervan te kennen, met andere woorden dat de beleefde tijd (van de tijdgenoot) verschilt van de 'geconstrueerde' tijd (van de historicus). De leerlingen kunnen een onderscheid maken tussen de hedendaagse westerse belevingswereld of waarden en die van een vroegere periode ( E 11).

17. De leerlingen kunnen de samenhang en de interactie van de diverse maatschappelijke domeinen herkennen en met voorbeelden illustreren (E 8).

19. De leerlingen kunnen oorzaak en gevolg onderscheiden, continuïteit en discontinuïteit, feit en fictie, gewilde en ongewilde gevolgen, gelijktijdigheid en ongelijktijdigheid.

24. De leerlingen kunnen het discussie- en constructiekarakter van de historische kennis aantonen. Ze kunnen argumenten geven voor de verschillende interpretaties van het bestudeerde verleden (E 17, 18, 19).

 25. De leerlingen kunnen diverse soorten primaire en secundaire bronnen (zoals beelden, geluidsmateriaal, schema's, tabellen, diagrammen, kaarten, cartoons, dagboekfragmenten, reisverslagen, memoires) herkennen. Ze kunnen historische en algemene vaardigheden toepassen op uiteenlopende soorten bronnen waaronder ook producten en media van de informatie- en communicatietechnologie (ICT) (E 16)

26. De leerlingen kunnen functioneren binnen diverse soorten actieve werkvormen.

Historische attitudes

28. De leerlingen geven blijk van een kritische houding bij het gebruik van informatie over de historische en actuele werkelijkheid (E 24, 26).

35. De leerlingen aanvaarden dat historische evoluties een verscheidenheid aan sociale identiteiten genereren (E 27).

LESDOELSTELLINGEN

Leerlingen kunnen de film ‘Goodbye Lenin!’ historisch situeren in tijd en ruimte.

Leerlingen kennen nieuwe begrippen (‘dissolver’, ‘ostalgie’) en kunnen deze duiden.

De leerlingen leren hoe ze een historische speelfilm stapsgewijs moeten analyseren aan de hand van de drie niveaus: de filmische laag, de narratieve laag en de symbolische laag.

Leerlingen kunnen de verschillende domeinen van de socialiteit (politiek, economisch, sociaal en cultureel) herkennen en onderscheiden.

Leerlingen zijn zich bewust van ‘fake news’ en de manier waarop deze wordt ingezet.

BIBLIOGRAFIE

Bloopers Maniac, “Movie mistakes: Good Bye, Lenin! (2003),” https://www.youtube.com (18/12/2016).

Cinemien, “Goodbye Lenin - Nederlandse Trailer,” https://www.youtube.com (23/11/2010).

IsGeschiedenis, “Domweg gelukkig in de DDR: Ostalgie,” https://isgeschiedenis.nl.

 Stephen Applebaum, “Interview Wolfgang Becker,” http://www.bbc.co.uk (21/07/2003).

Thomas Vanderhaeghe, “Goodbye Lenin!,” http://www.film-en-geschiedenis.ugent.be.

Zie voor de lessenreeks 'Historische kritiek' over deze film de bijlage bovenaan deze pagina.

Bijlages

Goodbye Lenin_Historische_Kritiek_Werkbundel.pdf699.33 KB Goodbye Lenin_Historische_Kritiek_Werkbundel (2).pdf817.6 KB

Bronnen

• Literatuur:

REYNOLDS (D.). "One World Divisible, a global history since 1945." Penguin books, London, 2000. 

SUNY (R.G.). "The Soviet Experiment, Russia the USSR and the successor states." Oxford University Press, New York, 1998.

CALLEBERT (R.) & VANDERSTRAETEN (W.) & VANHEUVERSWYN (D.) "Speelfilm en geschiedenis: Goodbye, Lenin!" (onuitgegeven essay), Gent, UGent 2004.

• Internet:

http://nl.wikipedia.org

http://www.imdb.com

• Film:

De Morgen-Filmcollectie: Wolfgang Becker. "Goodbye Lenin!"

• Tijdschriften:

Filmmagie vzw."Film & televisie, video." Nummer 534, september 2003