Enemy at the Gates

Inhoud

De film ‘Enemy at the Gates’ brengt het verhaal van een jongeman, genaamd Vassili Zaytsev. Hij is een eenvoudige boerenzoon, afkomstig uit het Oeralgebergte, die werd opgeroepen als dienstplichtige in het Rode Leger. Hij is één van de vele jonge Russische soldaten die op 20 september 1942 de Wolga oversteekt om de stad Stalingrad uit de handen van de Duitse nazibezetters te bevrijden. Wanneer hij met veel geluk de charge van de Russische troepen op de Duitse linies overleeft, bevindt hij zich in het gezelschap van de Russische politiek commissaris Danilov. Onder het oog van deze commissaris slaagt Vassili erin om 5 Duitse officieren in een sneltempo neer te schieten van op een aanzienlijke afstand. Commissaris Danilov is dermate onder de indruk van de sluipschutterseigenschappen van Vassili dat hij zijn verhaal publiceert in propagandafolders voor het Rode Leger. Het duurt dan ook niet lang vooraleer Vassili uitgroeit tot een waar voorbeeld en propangandasymbool voor de rest van het Rode Leger. Hij slaagt er zelfs in zoveel Duitse officieren neer te schieten dat hij de moraal bij de Duitse troepen doet dalen. Als tegenreactie stuurt het Duitse leger haar beste sluipschutter, majoor König, naar Stalingrad om een einde te maken aan het succes van Vassili. Hierop volgt een waar kat- en muisspel tussen de twee sluipschutters.

Intussen is Vassili verliefd geworden op Tania Chernova. Het probleem hierbij is dat ook commissaris Danilov zijn hart aan deze vrouw heeft verloren en er ontstaat een bittere strijd van verraad en bedrog tussen hem en Vassili.

Uiteindelijk wint Vassili de strijd tegen majoor König dankzij de zelfopoffering van commissaris Danilov. De film eindigt met de fel bevochten bevrijding van de compleet vernielde stad Stalingrad.

Productie

Jean-Jacques Annaud wou eigenlijk het verhaal brengen van de Slag bij Stalingrad door zeer weinig acteurs te gebruiken. Hijzelf was direct verkocht door het verhaal van een jonge boerenzoon die op 9 dagen tijd een held werd in de Tweede Wereldoorlog. Het opnemen van de verschillende oorlogscènes was voor hem geen probleem gezien de ervaringen die hij heeft opgedaan doorheen de jaren. Het enige element dat hem zorgen baarde, was het gegeven dat er effectief iemand gewond zou raken bij de vele explosies tijdens het opnemen van de film. Het is overigens geen toeval dat het merendeel van de acteurs in de film Britten zijn. Jean-Jacques Annaud gaf de voorkeur aan Britse acteurs omdat hij vond dat een Europees verhaal ook door Europese acteurs diende te worden gespeeld. De film is overigens volledig opgenomen in Duitsland. Vandaar ook dat de film voor het eerst aan het grote publiek getoond werd in Duitsland.

Receptie

Deze film kreeg zowel veel lof als kritiek. De lof kwam er omdat het een sterke verfilming is van het waargebeurde verhaal rond de persoon van Vasili Zaytsev. De film krijgt overigens een rating van gemiddeld 7.4 op 49754 stemmen via de filmsite IMBD, wat zeker geen lage score is. De film heeft echter geen erkenning gekregen via prijzen, enkel 6 nominaties.

De kritieken concentreren zich vooral op het feit dat niet alle scènes waarheidsgetrouw zouden zijn uitgebeeld. Hierover is er een grote discussie. Er zijn ook twijfels of er effectief een duel tussen de twee sluipschutters, Zaytsev en König, zou geweest zijn. Hieromtrent zijn er nog steeds tegenstrijdig bronnen. De meer algemene kritiek is dat het liefdesverhaal in de film werd verwerkt om zeker te zijn van bepaalde boxoffice inkomsten. Men zou op die manier ook gepoogd hebben om het vrouwelijke publiek aan te spreken.

Onderwijs

Enemy at the Gates verbeeldt de Slag bij Stalingrad vanaf 20 september 1942 tot de bevrijding van de stad en de overgave van de Duitsers op 3 februari 1943. Het is dus de verfilming van een kleine 6 maanden uit de Tweede Wereldoorlog langs Russische zijde in een speeltijd van 131 minuten.

Hoewel het gaat om een beklijvende film, zijn wij van mening dat het bekijken van de film in zijn geheel in het kader van de lessen Geschiedenis niet echt een meerwaarde biedt. De meeste leerlingen zijn reeds vertrouwd met Wereldoorlog II-films en zijn op de hoogte van het leed dat deze strijd met zich meebracht. Wel kan de prent worden aangewend om de leerlingen te laten (in)zien hoe het medium film het verleden in beeld brengt (bv. d.m.v. een filmverhaal met een duidelijk begin, midden en einde, waarin een beperkt aantal personages centraal staan, zodat de kijker zich met hen kan identificeren, enzovoort). Daarnaast kan men - in het kader van een les historische kritiek - ook vragen aan de leerlingen een bepaalde scène te vergelijken met ander bronnenmateriaal over de Slag om Stalingrad. Tot slot kan men bepaalde scènes uit de film aanwenden ter illustratie van deze passage uit de oorlogsgeschiedenis (ev. naast enkele fragmenten uit andere films over WO II, waarin bijvoorbeeld meer het Amerikaanse, Franse, Japanse of Duitse perspectief naar voren komt of waarin wordt ingezoomd op de effecten van WO II op de gewone bevolking, de kolonies, bepaalde minderheidsgroepen, enzovoort.)

Hieronder volgt alvast een beschrijving van enkele treffende scènes uit Enemy at the Gates:

1. Oorlogsscènes:

• Scène 1 (0:05:45 – 0:13:42): Een trein gevuld met jonge Russische soldaten arriveert aan de oever van de Wolga. Vassili Zaytsev is er één van. Ze worden aangespoord om de Wolga over te steken in boten die reeds schade hebben opgelopen. In het water liggen verschillende wrakstukken en lijken. De boten worden onder vuur genomen door mortiergeschut en aankomende Duitse jachtvliegtuigen die zowel bommen gooien als met mitrailleurs de boten pogen te vernielen. Uit wanhoop springen verschillende soldaten uit de boot het water in. Zij worden neergeschoten door de officieren op de boten. Eens aangekomen op de oevers van Stalingrad wordt duidelijk hoeveel soldaten de oversteek niet overleefd hebben. Wanneer men aanschuift om een geweer te krijgen, roept iemand de boodschap ‘Degene met het geweer schiet, degene met de kogels loopt erachter. Wanneer degene met het geweer sterft, neemt diegene met de kogels het geweer over!’ Vervolgens is er een bestorming van de Duitse linie in de stad door Russische troepen. Als echter blijkt dat de Russische linie te sterk is en de Russische troepen zich willen terugtrekken worden ze neergeschoten door hun eigen Russische officieren onder het mom dat het deserteurs zijn.

Deze scène geeft een goed beeld van hoe zinloos er in oorlog wordt omgesprongen met mensenlevens en hoe cru de oorlog wel kan zijn. De film staat bij vele mensen enkel in het geheugen gegrift omwille van deze scène.

• Scène 2 (0:18:24 - 0:19:30): Vassili slaagt erin om met 5 kogels, 5 Duitse officieren neer te schieten. Hij slaagt hierin door te schieten op de momenten dat er explosies zijn. Hierdoor zijn de overige Duitse soldaten zich niet direct bewust van wat er zich aan het afspelen is.

De waarde van dit fragment ligt in het feit dat het een vertoning is van de sluipschutterskwaliteiten van een historische figuur als Vassili Zaytsev.

• Scène 3 (1:56:10 – 1:57:01): De overwinning van het Russische leger is een feit. Er worden colonnes van gevangengenomen Duitse troepen getoond terwijl de Russen hun overwinning vieren en Nazivlaggen verbranden. Op 2 februari is Stalingrad heroverd op Nazi Duitsland en zal het Rode Leger aan een opmars beginnen die eindigt met de verovering van Berlijn.

2. Propaganda:

• Scène 1 (0:13:42 – 0:14:20): Net na de veldslag is er een Duits pantservoertuig met luidsprekers die de volgende boodschap brengt om de moraal van de Russische troepen te breken en hun overgave te bekomen. ‘Geef jullie over, dit is niet jullie oorlog. Kom bij jullie Duitse kameraden, zij verstaan jullie en geven meer om jullie dan jullie eigen officieren. Zij sturen jullie immers enkel de dood in. Het Derde Rijk is niet jullie vijand, de vijand is de bloeddorstige Stalin en zijn Bolsjevistische regering.’

Dit is duidelijk een voorbeeld van hoe propaganda werd gebruikt om de moraal van de tegenstander naar beneden te halen en een mogelijk overgave te bewerkstelligen.

• Scène 2 (0:20:00 – 0:21:05): In een ondergrondse bunker is te zien hoe de eerste pamfletten gedrukt worden met de exploten van Vasili Zaytsev. ‘Op 20 september arriveerde een jonge boerenzoon uit het Oeralgebergt in de stad Stalingrad. Hij kwam naar hier om te voldoen aan de oproep van Stalin. Gewapend met enkel een geweer maakte hij de fascistische invallers duidelijk dat vanaf vandaag zij zullen gestraft worden voor iedere stap die ze nemen in het Moederland en dat vanaf nu er voor hen enkel de weg terug nog bestaat.’

Men kan zich wel inbeelden dat dit een duidelijk voorbeeld is van hoe men propaganda gebruikt om de moraal op te krikken van de Russische troepen door dit verhaal te publiceren.

• Scène 3 (0:22:08 – 0:27:12): Nikita Chrusjtjov arriveert in Stalingrad. Hij laat de lokale hoofdofficier de keuze zichzelf het leven te ontnemen ofwel voor een krijgsrechtbank te verschijnen om zich te verantwoorden voor het falen in het heroveren van de stad Stalingrad. De officier beslist zichzelf het leven te ontnemen. Hierna begint Chrusjtjov een speech gericht aan de lokale politieke officieren over het symbolische belang van de stad. Hij vraagt hen tot slot hoe zij de moraal van de Russische troepen willen omhoog helpen. Er is iemand die voorstelt om nog meer executies uit te voeren of families te deporteren om zo voorbeelden te stellen. Maar plots vertelt commissaris Danilov ‘Geef hen hoop en niet langer de keuze tussen de Duitse kogels en de onze. Toon hen de liefde van moederland en de moed. Geef hen helden die moed en opoffering vertonen. Voorbeelden om naar op te kijken en te volgen.’ Hierna wordt overgegaan tot het drukken van het verhaal van Vassili Zaytsev in kranten die men over gans Rusland zal gaan verspreiden. Zo raakt het heroïsche verhaal van de sluipschutter bekend bij het grote publiek en krijgt het Rode Leger een held om naar op te kijken. Er worden beelden getoond van verdere artikels met op de achtergrond radioberichten die de exploten van Vassili verspreiden.

Dit is een duidelijk voorbeeld van propagandagebruik in de Tweede Oorlog zowel voor de soldaten als de gewone Russische bevolking.

• Scène 4 (0:47:28 - 0:48:27): Vassili Zaytsev wordt op het hoofdkwartier voorgesteld aan de bredere pers. Er worden vele foto’s genomen van hemzelf met Nikita Chrusjtjov voor een portret van Stalin. Ondertussen stellen de reporters vele vragen zoals onder andere ‘Is het waar dat je vrijwillig dienst hebt genomen aan het front?’

Hier wordt het belang van propaganda nog maar eens duidelijk gemaakt.

• Scène 5 (1:36:00 – 1:36:45): Er is twijfel over het overlijden van Vassili Zaytsev. In het Russische propagandahoofdkwartier ontstaat er paniek maar men gaat een poging doen om deze situatie in hun voordeel om te buigen door een artikel te publiceren waarin men vertelt: ‘Vassili Zaytsev is niet dood. Dit is wat hij heeft gegeten deze morgen. Dit is een afbeelding van hem die de krant van vandaag leest…’.

Hier wordt duidelijk dat men niet altijd de zekere waarheid naar voor brengt maar enkel het verhaal dat de troepen moeten horen om hun moraal hoog te houden. De primaire functie van propaganda.

• Scène 6 (1:37:29 – 1:37:44): Ondertussen roepen Duitse luidsprekers op een pantservoertuig om: ‘Vassili Zaytsev is dood, hij zal zijn geliefden nooit meer terugzien. Geef jullie over!’.

Hier poogt de Duitse propaganda de Russische moraal te ondergraven met het verhaal van het zogenaamde overlijden van de sluipschutter.

Historiografie

Deze film brengt het verhaal van een individu in één van de belangrijkste slagen van de Tweede Wereldoorlog. Het verhaal toont de vastberadenheid van het Rode Leger om de symbolische stad Stalingrad niet aan de Duitse bezetter uit handen te geven. Over deze slag zijn er al verschillende hoofdstukken gewijd in boeken die handelen over de Tweede Wereldoorlog. Het belang van deze film ligt hem in het gegeven dat hier bijna uitsluitend de kant van het Russische Rode Leger wordt naar voor gebracht. Indien zij de vastberadenheid van hun leider Stalin niet gevolgd hadden en de strategisch belangrijke stad in handen van de Nazi’s was gevallen kon de Tweede Wereldoorlog een ander verloop hebben gekend.

Hitler was namelijk bezeten om deze stad in te nemen en zette daarom ook immens veel troepen en middelen in om deze tweestrijd tussen hem en Stalin in zijn voordeel te beslechten. Toen Stalingrad werd heroverd namen de Russen namelijk nog circa 100.000 Duitse troepen gevangen. Na deze overwinning kon het Rode Leger zijn opmars richting Berlijn beginnen.

De hoofdrolspeler van het verhaal Vasili Zaytsev zou in werkelijkheid, afhankelijk van de geraadpleegde bron, tussen de 250 en de 500 Duitsers neergeschoten hebben in de Slag om Stalingrad.

Historische kritiek

Zie voor de les 'Historische kritiek' over deze film de bijlage bovenaan deze pagina.

De uitgewerkte les in bijlage is geschikt voor het vijfde middelbaar ASO. Deze les werd specifiek opgesteld aan de hand van de leerplandoelstellingen van het Vrij Katholiek Onderwijs. Thematisch kan deze les ingevoegd worden bij de lessenreeks die handelt over de Tweede Wereldoorlog. Afhankelijk wanneer het thema van de Tweede Wereldoorlog behandeld wordt, kan deze les ook gegeven worden aan het zesde middelbaar ASO.

Concreet worden enkele filmfragmenten geselecteerd. Deze fragmenten worden op filmisch, narratief en symbolisch niveau klassikaal geanalyseerd. De les is namelijk opgebouwd aan de hand van het onderwijsleergesprek. Er wordt van uitgegaan dat de leerlingen in staat zijn zelfstandig notities te maken. Ondersteunend voor deze notities wordt ook een PowerPoint-presentatie uitgewerkt. Deze presentatie geeft sleutelwoorden weer en extra bronnenmateriaal. Er kan dus naar believen aanpassingen doorgevoerd worden, afhankelijk van de eigen interesses. Deze PowerPoint-presentatie is terug te vinden in bijlage. In het draaiboek zal steeds verwezen worden naar de bijhorende slide. Iedere bron zal van voldoende randinformatie en enkele mogelijke vragen voorzien zijn om het nut ervan aan te tonen binnen het groter geheel.

Aan het begin van deze les wordt een korte inleiding op de toepassing van historische kritiek op films gegeven. Dit wordt gegeven indien de leerlingen hiermee nog niet in aanraking zijn gekomen. Dit moet ervoor zorgen dat de kwaliteit van de antwoorden bevorderd wordt.

Als laatste element is het ook belangrijk dat het lokaal, waar deze les doorgaat, beschikt over een projector, computer, geluidsinstallatie en eventuele mogelijkheid tot verduistering. Deze drie eerste elementen zijn noodzakelijk om de leerlingen de fragmenten en de extra bronnen aan te bieden. Eventuele verduistering kan enkel de kwaliteit van de analyses (vooral bij de filmfragmenten) ten goede komen. Het is ook noodzakelijk om de film zelf voor handen te hebben.

LEERPLANDOELSTELLINGEN

4 De leerlingen kunnen de grote ontwikkelingslijnen van de westerse en de Belgische geschiedenis tussen ca. 1800 en ca. 2000 verwoorden (E 6, 7).

7 De leerlingen koppelen nieuwe inzichten aan reeds verworven inzichten, krijgen een duidelijk beeld van de weg die ze hebben afgelegd en ontwikkelen stilaan een gestructureerd historisch inzicht.

13 De leerlingen tonen aan dat ideologieën, mentaliteiten, waardestelsels en wereldbeschouwingen invloed uitoefenen op samenlevingen, menselijke gedragingen en beeldvorming over het verleden (E 11).

15 De leerlingen verdiepen, verfijnen en verruimen de vaardigheden van de eerste en de tweede graad die verband houden met het ordenen van informatie in tijd, ruimte en socialiteit, met het structureren van informatie en met het formuleren en toepassen van elementaire aspecten van de historische methode (heuristiek, kritiek en synthese) (E 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22).

16 De leerlingen kunnen het maatschappelijk gedrag uit het verleden interpreteren vanuit de toenmalige historische context.  Ze kunnen aantonen dat mensen in andere tijden keuzen moesten maken zonder de gevolgen ervan te kennen, met andere woorden dat de beleefde tijd (van de tijdgenoot) verschilt van de 'geconstrueerde' tijd (van de historicus).  De leerlingen kunnen een onderscheid maken tussen de hedendaagse westerse belevingswereld of waarden en die van een vroegere periode ( E 11).

25 De leerlingen kunnen diverse soorten primaire en secundaire bronnen (zoals beelden, geluidsmateriaal, schema's, tabellen, diagrammen, kaarten, cartoons, dagboekfragmenten, reisverslagen, memoires) herkennen.  Ze kunnen historische en algemene vaardigheden toepassen op uiteenlopende soorten bronnen waaronder ook producten en media van de informatie- en communicatietechnologie (ICT) (E 16) (LELE 3).

28 De leerlingen geven blijk van een kritische houding bij het gebruik van informatie over de historische en actuele werkelijkheid (E 24, 26).

ONDERZOEKSVRAAG EN VERANTWOORDING

De onderzoeksvraag voor deze les klinkt als volgt:

In welke mate kan de film ‘Enemy at the Gates’ een correct beeld weergeven van de strijd aan het Oostfront tijdens de Tweede Wereldoorlog?

Aan de hand van deze probleemstelling worden onmiddellijk twee elementen aangekaart. Als eerste element wordt dus duidelijk gemaakt dat het Oostfront tijdens de Tweede Wereldoorlog een centrale plaats in deze les heeft. Dit element zorgt ervoor dat de les perfect kan aansluiten in de lessenreeks over de Tweede Wereldoorlog. Als tweede element is er de film Enemy at the Gates die kritisch benaderd zal worden. Dit komt overeen met het gegeven dat deze les de leerlingen kritisch moet leren kijken naar historische speelfilms. Het uiteindelijke doel van deze is om de leerlingen bewust te maken van de evoluties aan het Oostfront en hoe deze correct worden afgebeeld in de hier boven vermelde film.

LESDOELSTELLINGEN

De leerlingen zijn in staat kritisch om te gaan met historische films.

De leerlingen kunnen enkele begrippen/evenementen situeren en uitleggen (slag om Stalingrad, Molotov-Ribbentroppact, massa-uitval…)

De leerlingen kunnen het verloop schetsen van de Tweede Wereldoorlog aan het Oostfront.

BRONNEN

Annoud, Jean-Jacques. Enemy At the Gates. S.l.: Paramount Pictures, 2001.

De Deygere, Renaat, Jan Moulaert & Walter Smits. Historia 5. Kapellen: Pelckmans, 2001.

Encyclopaedia Britannica. German-Sovjet Nonaggression Pact. https://www.britannica.com/event/German-Soviet-Nonaggression-Pact (geraadpleegd op 04/05/2018)

Encyclopaedia Britannice. Invasion of the Sovjet-Union, 1941. https://www.britannica.com/event/World-War-II/Invasion-of-the-Soviet-Union-1941#ref511939 (geraadpleegd op 05/05/2018)

Encyclopaedia Britannice. Stalingrad and the German retreat, summer 1942–February 1943. https://www.britannica.com/event/World-War-II/Stalingrad-and-the-German-retreat-summer-1942-February-1943#ref53567 (geraadpleegd op 05/05/2018)

History Images. The Eastern Front WW2: In Maps (color). https://historyimages.blogspot.be/2012/02/eastern-front-ww2-maps-color.html (geraadpleegd op 04/05/2018)

IMDb. Enemy At the Gates. https://www.imdb.com/title/tt0215750/?ref_=nv_sr_1 (geraadpleegd op 07/05/2018)

Palmer, Robert Roswell, Joel G. Colton, and Lloyd S. Kramer. A History of the Modern World: Since 1815. 10th ed. Boston: McGraw-Hill, 2007.

Universiteit Gent. Film en Geschiedenis. http://www.film-en-geschiedenis.ugent.be/ (geraadpleegd op 28/04/2018)

Zie voor de les 'Historische kritiek' over deze film de bijlage bovenaan deze pagina.

Bijlages

Enemy at the Gates_Historische_Kritiek_Werkbundel.pdf1.23 MB

Bronnen

• Websites:

http://en.wikipedia.org/wiki/Enemy_at_the_Gates#Notes

http://en.wikipedia.org/wiki/Vasily_Zaytsev

http://www.bbc.co.uk/films/2001/03/07/annaud_enemy_gates_interview.shtml

http://www.imdb.com/title/tt0215750/

• Literatuur:

PALMER R.R., e.a., A History of the Modern World, McGraw-Hill, New York, 2002, pp. 819-821.