Elizabeth

Inhoud

Elizabeth vertelt het verhaal van de vroege jaren van koningin Elizabeth I van Engeland. Het land dat ze erft in 1558, op 25-jarige leeftijd, is verzwakt, bedreigd door Frankrijk en Spanje en een burgeroorlog nabij. De protestantse Elizabeth volgt haar katholieke halfzuster Mary op (beiden zijn immers dochters van Henry VIII). Mary veroordeelde talloze protestanten tot de brandstapel. Hoewel Mary geadviseerd was ook Elizabeth te veroordelen, weerstaat ze die verleiding waardoor Elizabeth bij de troonsbestijging bedreigd wordt door machtige katholieken. Ze mocht dan wel hoog opgeleid zijn, vrouwen bleven als inferieur beschouwd. Aan het hof moet Elizabeth laveren tussen de eerbiedwaardige Sir William Cecil, de graaf van Leicester (haar minnaar), de hooghartige Hertog van Norfolk en haar adviseur Walsingham. Ze moet haar meningen voorzichtig afwegen en haar innerlijke verlangens negeren, wil ze haar kroon - en hoofd - behouden. Centraal staat dus de spirituele en intellectuele ontwikkeling van Elizabeth I.

Deze film focust dus op de eerste (onzekere) jaren van Elizabeth op de troon. Elizabeth werd in 2007 opgevolgd door Elizabeth: The Golden Age, een film die de middelste glorieuze jaren van haar regeerperiode benadrukt.

Productie

Geschreven door Michael Hirst, geregisseerd door Shekhar Kapur, in samenwerking met Polygram Filmed Entertainment en Channel Four Films.

Remi Adefarasin - Cinematographer; Tim Bevan - Producer; Jill Bilcock - Editor; Eric Fellner - Producer; Michael Hirst - Screenwriter; Peter Howitt - Set Designer; John Myhre - Production Designer; Alison Owen - Producer; David A. Stephenson - Sound/Sound Designer; Alexandra Byrne - Costume Designer; David Hirschfelder - Composer (Music Score); Shekhar Kapur - Director; Simone Ireland - Casting; Liza Chasin - Co-producer; Debra Hayward - Co-producer; Mary Richards - Line Producer; Vanessa Pereira - Casting; Lucy Richardson - Art Director; Tommy Gromley - First Assistant Director; Mark Taylor - Re-Recording Mixer; Michael Harris - Sound Recordist.

Receptie

Het grote publiek was overwegend enthousiast over dit kostuumdrama van Kapur. Elizabeth werd genomineerd voor 7 Oscars (incl. beste film en beste actrice (Cate Blanchett)) waarvan één gewonnen door visagiste Jenny Shircore, 11 BAFTA's (zes gewonnen) en drie Golden Globes waarvan één voor Blanchett. Het succes van de film kan deels verklaard worden door een situering t.o.v. andere films met Elizabeth als onderwerp. Vooral vanaf de jaren vijftig van de vorige eeuw verschenen veel biografische films (biopics) over 'grote vrouwen', waaronder een groot aantal films over Elizabeth en andere vorstinnen. Dit is niet toevallig als je bedenkt dat juist in die tweede helft van de twintigste eeuw de aandacht voor vrouwen in de academische geschiedschrijving en het maatschappelijk debat groter werd. Deze eerste historische Elizabeth-films kunnen dus in zekere zin worden beschouwd als spiegels van de maatschappelijke ontwikkelingen. Kapur vertrouwde op het succes van deze voorgangers en slaagde grotendeels in zijn opzet.

Waar dergelijke films representatief kunnen zijn als bron voor de ontstaansperiode, zijn ze dit niet altijd voor het historische onderwerp zelf. Ook Elizabeth kreeg te kampen met felle kritiek op de wijze waarop de historische gegevens vervormd werden om te passen binnen het filmische medium. Shekhar Kapur gaf dit zelf ook toe: "I had to make a choice: whether I wanted the details of history or the emotions and essence of history to prevail." De keuze voor de tweede optie kan nefast zijn als men bedenkt dat voor 'het grote publiek' dergelijke films bijna de enige bron tot historische kennis zijn. Dat vonden ook bladen als de New York Times en het Britse Majesty, met kritische noten als "This is indeed historical drama for anyone whose idea of history is back issues of Vogue". Zelfs de openingsscène van Elizabeth zou verkeerd zijn. De kritiek benadrukt vooral fouten tegen de leeftijden en de karakterisering van de historische personages. Zo zou de strenge puritein Walsingham nooit een moord gepleegd hebben of zou de streng katholieke Mary de Guise nooit seks buiten het huwelijk beleven (en al zeker niet met een protestant of puritein). Een volgend punt van discussie is de representatie van de seksualiteit van Elizabeth, toch wel een van de grote lijnen in de film. Zo zei Majesty dat de koningin en graaf Dudley nooit all the way zouden gegaan zijn, terwijl andere historici dit nuanceren (er zouden drie goed gedocumenteerde relaties van Elizabeth bestaan). De 'echte' Elizabeth ligt waarschijnlijk ergens tussenin. Hoewel Dudley Elizabeth verraadt in de film, zou hij dat overigens in het echt nooit gedaan hebben, al was het maar omdat Elizabeth hem dan net als vele anderen veroordeeld zou hebben tot executie.

Tot slot kwam er kritiek op bepaalde anachronismen bij het ontwerp van de kledij, en de gebruikte muziek, respectievelijk 3 eeuwen en 2 eeuwen te vroeg. 

Onderwijs

1. Leiderschap

Volgens Huczynski en Buchanan is een van de belangrijkste pedagogische waarden van Elizabeth de dominante thesis dat een (vrouwelijke) leider wreed moet zijn om macht te behouden. Het plot zou suggereren dat leiderschapssucces gebaseerd is op interacties tussen de externe context, de organisatie, rolfiguren en hun (politieke) agenda, de uitkomst van kritieke beslissingen, de dynamiek van een lands management-team en machtspelletjes. Het zijn factoren die interageren met de persoonlijkheid en persoonlijke ontwikkeling van de leider, haar evoluerende gedrag en leiderschapsstijl. Elizabeth zou niet de leider zijn, maar het proces van ‘leider worden' tonen. Elizabeth ondersteunt dus het beeld dat leiders gemaakt worden en niet geboren.

Het pedagogische voorstel van de auteurs is niet echt gericht op het geschiedenisonderwijs, maar gaat wel in op de karakterisering van historische figuren en welke lessen leerlingen eruit kunnen trekken m.b.t. leiderschap. Zo kunnen sociale vaardigheden (één van de vakoverschrijdende eindtermen) aangeleerd worden. Er wordt aangeraden de volledige film te bekijken, zodat een volledig beeld duidelijk wordt. De leerlingen bekijken de film vanuit drie hoofdvragen:

• Leiden: welke argumenten voor een effectief leidend gedrag verdedigt de film?
• Worden: op wat voor manieren illustreert de film het ontwikkelingsproces van leidinggevende vaardigheden, competenties, gedrag en stijlen?
• Context: op wat voor manieren zijn die argumenten uniek voor de sociale, culturele, economische, politieke en genderspecifieke context waarin de leider handelt?

Hierbij wordt steeds de aandacht gevestigd op het verschil tussen de "vroege" en "late" Elizabeth (onervaren versus ervaren leider.)

Concreet worden pauzes voorgesteld na onderstaande scènes. Deze scènes zijn m.a.w. relevant voor het thema leiderschap:

• Scène 3 (00:25:19 - 00:30:48): Mary Tudor sterft. De ring wordt van haar vinger gehaald om aan Elizabeth te geven ("Geef hem maar aan haar."). Elizabeth wordt tot koningin gekroond door Norfolk en krijgt de nodige attributen.
• Scène 4 (00:39:22 - 00:41:53): Elizabeths leger is verslagen in Schotland. Het volgende moment vraagt Elizabeth: "Where are my counselors?"
• Scène 6 (00:51:23 - 00:58:47): Elizabeth spreekt de raad toe terwijl vijf bisschoppen tijdelijk in de kelder waren opgesloten. Hierdoor wordt de wet van uniformiteit goedgekeurd (wint met vijf stemmen). Hierop volgend komt de hertog van Anjou toe, een van Elizabeths huwelijkskandidaten.
• Scène 8 (01:22:50 - 01:25:06): Een kamermeisje heeft seks met Robert Dudley terwijl ze de jurk van Elizabeth draagt. Enkele ogenblikken later wordt ze dood teruggevonden. De jurk was vergiftigd en doodde het meisje, een lot dat voor Elizabeth bedoeld was.

Elizabeth is waardevol omdat de film via Elizabeths gedrag zowel de nadruk legt op het procesmatige en op contextgebonden factoren als op het belang van macht en de organisatiepolitiek van de leider. De film suggereert dat een vrouw, wil ze aan de macht blijven, opofferingen moet doen op persoonlijk en seksueel vlak. Haar vrouwelijkheid lijkt te sterven, gesuggereerd door de achtergrondmuziek helemaal op het einde van de film (Requiem van Mozart).

2. Privé/publiek

Elizabeth wordt niet getoond als krijgskoningin, maar de paradox van haar publieke persoon ten opzichte van haar privé-persoon komt duidelijk aan bod.

• Scène 2 (00:13:07 - 00:13:51): "Ik hoef uw medelijden niet", wanneer iemand haar zijn jas aanbiedt als ze opgesloten wordt in de Tower. Toch neemt ze de jas aan.
• Scène 3 (00:25:14 - 00:27:40): Na de dood van Mary Tudor wordt aan Elizabeth haar ring aangereikt. Elizabeth is hiermee koningin en spreekt plots in het meervoud, waardoor geïnsisteerd wordt op de dubbele natuur van de koningin. "Dit is het werk van de Heer en het is wonderbaarlijk in onze ogen."
• Scène 6 (00:51:30 - 00:53:40): "Hoe kan ik u nu dwingen? Ik ben slechts een vrouw." zegt ze spottend als ze de raad ervan probeert te overtuigen de wet van uniformiteit aan te nemen.

3. Huwelijkskwestie

Het dominante thema van de film is de huwelijkskwestie, net zoals het de dominante politieke zaak in Engeland was. De noodzaak van een huwelijk wordt door Elizabeth van in het begin betwist, maar toch is ze bereid te huwen. De film toont dat ze weldegelijk van plan was te huwen, maar dat de huwelijkspogingen op het laatste nippertje afgeblazen werden. De film geeft echter andere redenen dan de geschiedenis ons leert.

Relevante scènes:

• Scène 9 (01:25:07 - 01:28:50): Walsingham bezoekt Mary de Guise en doet alsof hij Elizabeth verraadt. Het gesprek dient om het verschil tussen Mary en Elizabeth bloot te leggen (hart versus verstand). Walsingham: "Mijn majesteit regeert met haar hart, niet met haar verstand." Daarop antwoordt Marie de Guise: "Het is moeilijk voor een vrouw om haar hart te negeren."
• Scène 9 (01:28:51 - 01:31:03): Het verraad van Dudley is Elizabeth duidelijk geworden. Ze wijst hem af.
• Scène 11 (01:45:23 - 01:47:32): Elizabeth over Dudley: "Hij blijft leven om mij eraan te herinneren hoe dichtbij het gevaar was."

4. Een huwelijk met Engeland

• Scène 4 (00:36:23 - 00:37:35): Sir William zoekt Elizabeth terwijl ze in bed ligt met Dudley. Hij eist van de kamermeisjes elke dag haar lakens te tonen. "Haar lichaam en geest zijn niet meer van haar. Ze zijn van het land." Elizabeth is nu publiek bezit. Dit symboliseert haar huwelijk met Engeland.
• Scène 11 (01:48:17 - 01:54:26): Wanneer Elizabeth opkijkt naar het beeld van de Maagd Maria, neemt ze de beslissing de Virgin Queen te worden, als substituut voor Maria. Ze laat haar gezicht en handen wit maken, de kleur van zuiverheid en maagdelijkheid. Frappant is dat haar haren worden geknipt. Na het knippen, zegt ze: "Ik ben een maagd geworden." (01:51:43) Een duidelijke aanwijzing dat het beeld van de maagd slechts metaforisch, geconstrueerd is. Elizabeth is goddelijk geworden. Haar lichaam is publiek bezit geworden; haar geest heeft de absolute macht over het land.
• Scène 11 (01:52:44): "Zie, Lord Burghley, ik ben getrouwd met Engeland", zegt ze tegen de man die het felst aandrong op een huwelijk.

Historiografie

Koningin Elizabeth I (1533/1558-1603) kennen we doorgaans als de Virgin Queen, de eeuwig maagdelijke koningin. Van waar komt dit beeld en wat is er van waar? Voor deze schets is het stageproject "Strijdbare vrouwen in film" voor het documentatiecentrum RoSa vzw door Bart Rosseels gesneden brood. Hij vatte het samen als volgt:

"De meeste historici beschouwen de talrijke huwelijksonderhandelingen van Elizabeth als politieke spelletjes. Elizabeth heeft inderdaad in talloze toespraken op haar maagdelijkheid gealludeerd, maar nooit heeft ze de mogelijkheid van een huwelijk uitgesloten. [...] De waarheid is dat Elizabeth wel degelijk van plan was te huwen, maar nooit de geschikte huwelijkskandidaat vond. De huwelijken van haar zus Mary Tudor en haar nicht Mary Stuart maakten haar duidelijk dat de keuze van de echtgenoot van cruciaal belang was: ze zocht een huwelijkspartner waar het Engelse volk achter stond en waarmee ze geen Europese grootmachten tegen zich in het harnas joeg. Tweemaal heeft ze op het punt gestaan te huwen: in 1560 met Robert Dudley en in 1578 met de hertog van Alençon. Tweemaal ontstond er sterke politieke oppositie tegen het huwelijk, en was Elizabeth zo verstandig om het huwelijk af te blazen toen het alle steun verloren had. De reden waarom Elizabeth nooit gehuwd is, was dus niet haar persoonlijke voorkeur, maar politieke belangen. Over elke kandidaat was de raad van Elizabeth verdeeld. Dus koos Elizabeth steeds, slim als ze was, voor de politiek meest verstandige oplossing en huwde ze niet. Als haar raad in 1560 Dudley gesteund had, of in 1578 de hertog van Alençon, was ze ongetwijfeld gehuwd en was er geen sprake van de Virgin Queen."

"Elizabeth stelde zich voor als huwbare maagd. Ze legde in 1559 geen eed van eeuwige maagdelijkheid af, maar stelde de wenselijkheid van een huwelijk voorop. Ze verklaarde zich in die toespraak wel trouw aan haar publieke plicht, die belangrijker was dan een huwelijk. Ze beloofde een echtgenoot te kiezen in het belang van het publieke welzijn. Ze beweerde persoonlijk een celibatair leven te verkiezen, maar bereid te zijn te huwen. De enige reden voor een huwelijk was dat ze een erfgenaam moest baren. Het beeld van de maagdelijkheid was een noodzakelijk kenmerk voor een wettelijke, huwbare koningin."

 

Ze maakte als koningin een eind aan de katholieke politiek van haar voorgangster Mary Tudor. Ze trachtte een gematigde middenweg te volgen, een via media, tussen het Roomse katholicisme en de door Calvijn geïnspireerde puriteinen, wat haar in botsing bracht met radicalen langs beide kanten. De tegenstellingen met Rome escaleerden toen de paus haar in 1570 excommuniceerde en vervallen van de troon verklaarde. Roomsgezindheid kwam vandanaf in Engeland gelijk te staan met landverraad. Ook met de dogmatische puriteinen, die zich ontwikkelden tot de dissenters en zich afkeerden van de staat en de staatskerk, kreeg ze het aan de stok.

Haar houding ten overstaan van de Engelse katholieken bracht haar niet alleen in conflict met de paus, maar ook met Filips II. Beducht voor nog een bijkomende protestantse macht in Europa, intrigeerde hij, maar zonder succes, om Elizabeth van de troon te stoten. Engelse schepen daagden Spanje dan weer uit in Amerikaanse wateren, en samen met ook de Franse protestanten wierp Elizabeth zich meer en meer op als beschermster van de opstandige Nederlandse gewesten. Ze steunde de rebelen financieel en met troepen en ze zond ook Leicester naar het Noorden. Ook na diens terugkeer naar Engeland bleef Elizabeth de rebellen alle hulp verlenen. Filips II kon deze anti-Spaanse samenwerking van Engelsen en Noord-Nederlanders uiteraard niet aanvaarden, en besloot in 1585 tot de invasie van Engeland. Dit zou resulteren in het zenden van een ca. 130 schepen sterke Onoverwinnelijke Armada naar het eiland. In samenspel met de Spaanse troepen gelegerd in de Nederlanden, moest die Elizabeth ten val brengen. Het plan mislukte jammerlijk. De Engelse vloot verhinderde de overtocht van Parma's troepen naar Engeland en bracht de Armada zware schade toe. Stormweer deed de rest. Meer dan de helft van Filips' oorlogsvloot ging reddeloos verloren. De ondergang van de Armada was een belangrijk keerpunt in de maritieme macht van Spanje. Staatse en Engelse schepen zouden naderhand de wereldzeeën gaan beheersen.

Bronnen

• Websites:

http://jme.sagepub.com/cgi/reprint/28/6/707

http://www.answers.com/topic/elizabeth-film?cat=entertainment

http://www.bafta.org/

http://www.imdb.com

• Literatuur:

"Elizabeth". In: Human Events, 04/12/1998, vol.54(46), p.18.

SANELLO (F.), Reel vs. Real. How Hollywood turns fact into fiction. 2003, pp. 51-54.

HOYLE (J.F.) en STERRIT (D.), "Movie Guide". In: Christian Science Monitor, 20/11/1998, vol.90(250), p.14.

HUCZYNSKI (A.) en BUCHANAN (D.), "Theory from fiction: a narrative process perspective on the pedagogical use of feature film." In: Journal of management education, vol. 28(6), 2004, pp.707-726.

KING (J.N.), "Queen Elizabeth I: Representations of the Virgin Queen." In: Renaissance Quarterly, vol.43, 1990, pp.30-74.

ROSSEELS (B.), "Strijdbare vrouwen in films." Stageproject bij RoSa vzw. De neerslag hiervan is te vinden op http://www.rosadoc.be/site/film/film3.htm.

TOPLIN (R.B.), Reel history. In defense of Hollywood. 2002, p. 90, 103.

VERMEER (R.), Syllabus Geschiedenis van de Nieuwe Tijden. Academiejaar 2003-2004, pp.30-42.