Inhoud

Chernobyl (2019) is een Brits-Amerikaanse historische fictiereeks over de kernramp in Tsjernobyl (26 april 1986). De miniserie werd geschreven door de Amerikaan Craig Mazin en geregisseerd door de Zweed Johan Renck.

Chernobyl vertelt in vijf afleveringen het verhaal van de ontploffing van de kerncentrale in Tsjernobyl, gelegen in de toenmalige Sovjetrepubliek Oekraïne. In de reeks toont men het verloop van de kernramp, wat de rampzalige gevolgen waren voor de omwonenden en wie de mensen waren die hun leven riskeerden om de impact van de ramp zoveel mogelijk te beperken. De eerste aflevering start met een flash-forward waarbij de wetenschapper Valery Legasov (Jared Harris) op een bandrecorder zijn mening vertelt over de aanpak van de kernramp. Hij verstopt de opnames en de scène eindigt met zijn zelfmoord. Even later start de serie terug twee jaar vroeger op de dag van de kernramp, 26 april 1986. In een kerncentralecomplex nabij Kiev wordt een test uitgevoerd. Aanvankelijk lijkt alles normaal tot de meetapparatuur verontrustende cijfers aangeeft. De aanwezige technici discussiëren onder elkaar en worden al gauw opgeschrikt door een luide knal. Aanvankelijk gaat men uit van een kleine brand, maar enkele technici vrezen het ergste: de reactor is ontploft. De lokale overheid ontkent echter dat er iets ergs aan de hand is en zet de nodige brandweerlui in om de brand te blussen. In de daaropvolgende afleveringen worden Legasov en de regeringsafgevaardigde Boris Sjtsjerbina (Stellan Skarsgård) aangesteld om de gevaren van de ramp zoveel mogelijk in te dijken. Vanuit een tweede perspectief zien we hoe het fictieve personage Oelana Chomjoek (Emily Watson) probeert te achterhalen hoe de ramp in de eerste plaats kon gebeuren. Het personage staat symbool voor de wetenschappelijke gemeenschap in de Sovjet-Unie en wordt geplaatst in een strijd met de Sovjetautoriteiten die op allerlei manieren proberen om de ware oorzaken van de ramp te verdoezelen.

De reeks is bedacht door Craig Mazin en de historische achtergrond is deels gebaseerd op het boek Voices from Chernobyl (1997) geschreven door Svetlana Alexievich. Volgens Mazin is de boodschap dat hij wil brengen met Chernobyl “... Isn’t that modern nuclear power is dangerous. The lesson is that lying, arrogance, and suppression of criticism are dangerous.”^[1]

Productie

Het idee voor de reeks kwam er toen Craig Mazin een verhaal wou brengen waarmee hij de hedendaagse omgang met “de waarheid” wou aankaarten. Mazin speelt in op de actuele aandacht voor het begrip van fake news. Hij stelt dat “We are struggling with the global war on the truth”.^[1] De keuze voor de setting van Tsjernobyl kwam er omdat hij wel wist dat de centrale was ontploft, maar hij niet wist waarom. Deze onbeantwoorde vraag stimuleerde hem om verder onderzoek te ondernemen. Hij startte hiermee in 2014, toen hij boeken en overheidsdocumenten begon te lezen over het leven in de Sovjet-Unie. Later hield hij ook gesprekken met wetenschappers over de werking van een kernreactor en met voormalige inwoners van de Sovjet-Unie. Op deze manier kreeg hij een beter idee van de cultuur in de jaren 1986 in Tsjernobyl. Daarnaast las hij ook meerdere originele verslagen over de ontwikkelingen in Tsjernobyl. Hetgeen Mazin probeert over te brengen met de reeks is sterk geïnspireerd door het boek Voices from Chernobyl (1997) geschreven door Svetlana Alexievich.^[2]

Op 26 juli 2017 werd bekendgemaakt dat het Amerikaanse televisienetwerk HBO en het Britse televisienetwerk Sky de serie hadden besteld. Het was de eerste co-productie tussen HBO en Sky UK. De serie ging in première op 6 mei 2019. Op 4 juni werden de originele scripts voor alle afleveringen toegankelijk gemaakt door Craig Mazin.^[3] De verfilming gebeurde op meer dan 40 verschillende locaties met Litouwen als hoofdtoneel. Zo werd de residentiële wijk, Fabijoniškės, bij de hoofdstad Vilnius gebruikt om de Oekraïense stad Pripyat weer te geven omwille van de authentieke Sovjetsfeer van de wijk. De kerncentrale van Ignalia in Litouwen werd dan weer gebruikt om de kerncentrale van Tsjernobyl zelf voor te stellen, aangezien de (gesloten) kerncentrale exact hetzelfde type was (RBMK-reactor) als die van Tsjernobyl. De opnames eindigden in Oekraïne zelf voor enkele kleinere scènes.^[4] Het filmen van Chernobyl duurde 16 weken. De muziek voor de reeks werd geproduceerd door de IJslandse componist Hildur Guðnadóttir. Ze maakte daarvoor gebruik van geluidsopnames uit een ontmantelde kerncentrale in Litouwen.^[5]

Receptie

De serie werd vorig jaar alom geprezen in de internationale pers. De reeks kreeg dan ook even de hoogste waardering ooit op IMDB: 9,6. Bovendien won ze talrijke prijzen, waaronder een Golden Globe en een Daytime Emmy voor beste reeks. Chernobyl werd geprezen omwille van de intense vertolkingen, de historische accuraatheid inzake locaties, kostuums, rekwisieten en de realistische sfeer van de jaren 1980. De serie werd ook aangeschreven omwille van de relevantie met hedendaagse parallellen zoals fake news, de klimaatcrisis en het coronavirus.

Toch kwam er ook kritiek op de serie. Die was gericht op enkele kleine historische discrepanties, zoals de aanwezigheid van moderne ramen in de Sovjetgebouwen. Soms richt de kritiek zich ook op meer structurele tekortkomingen van de serie. Sommige scènes worden afgedaan als sensationeel, karikaturaal of minstens twijfelachtig. Het gaat vooral over scènes waarin aspecten van het communistische systeem of de effecten van radioactieve straling worden getoond. Zo was het dreigen “met de kogel” geen gangbare praktijk meer na de jaren 1930 in de Sovjet-Unie.^[1] Ook de bedreiging van vicepremier Boris Sjtsjerbina aan de wetenschapper Valery Legasov om hem uit de helikopter te gooien, lijkt in dit opzicht overdreven.

In de eerste aflevering begint Alexander Yuvchenko, de man die de deur van de reactorzaal openhoudt, overmatig te bloeden ten gevolge van radioactieve straling. In werkelijkheid veroorzaakt radioactieve straling geen uitwendige bloedingen.^[2] Er is ook onenigheid over de mythe van de “brug des doods”. In de eerste aflevering wordt getoond dat mensen massaal afzakken naar een brug om vandaar de brandende reactor te bekijken. De brug kreeg de reputatie dat iedereen die toen aanwezig was, later overleed aan de gevolgen van radioactieve straling. Dit is echter een mythe. Aleksej Breoers, een toenmalige medewerker van de kerncentrale, kent slechts twee mensen die over de brug wandelden of fietsten de dag na de ramp.^[3] Het is ook niet duidelijk of deze mensen zijn overleden.

Amerikaans-Russisch journaliste Masha Gessen verbindt deze toevoegingen met ‘de leegte’ die de serie probeerde in te vullen. Volgens haar bestaat er nog altijd een narratief vacuüm over Tsjernobyl, omdat de staat steeds gezwegen heeft. De tv-reeks zou die leegte opgevuld hebben met een ‘rampenfilm’, maar ook dat is niet dé waarheid. De serie focust volgens haar te veel op de individuele verantwoordelijkheid van de “slechterik”, ploegbaas Djatlov die promotie boven veiligheid verkoos, terwijl zij benadrukt dat de fout bij “het systeem” ligt. Ze ziet dit als “een groep volgzame mannen en vrouwen, die er de kantjes van af liep, zijn eigen voorzorgsmaatregelen negeerde en uiteindelijk zijn eigen kerncentrale opblies - enkel omdat die dingen nu eenmaal zo gebeurden”.^[4] Ook Jan Balliauw benadrukt dat sommige karakters in de serie wat zwart-wit geportretteerd werden.^[5] Balliauw ging voor de documentairereeks In de ban van Tsjernobyl in gesprek met getuigen van de kernramp. Hieruit blijkt dat de HBO serie in Oekraïne zelf overwegend positief ontvangen werd. Er wordt immers benadrukt dat er na de release opnieuw aandacht kwam voor de “verzwegen geschiedenis” en daden van burgers erkend werden als heldhaftig.^[6]

De meest negatieve respons op de serie kwam uit Rusland zelf. Verschillende staatsmedia riepen de reeks uit tot anti-Russische propaganda, hadden inhoudelijke bezwaren en vonden het vooral verkeerd dat een Amerikaanse zender deze reeks heeft gemaakt.^[7] De Communistische Partij van de Russische Federatie zou dan ook gedreigd hebben met een rechtszaak wegens smaad en verzocht de Russische televisie-regulator, Roskomnadzor, om de serie te blokkeren in Rusland.^[8] Een serie over de kernramp met een insteek zoals bij Chernobyl zou in Rusland dan ook niet gemaakt worden. Series die in de Sovjet-tijd spelen zijn er vele op de door de staat zwaar bewaakte Russische televisie, maar zijn dan meestal licht nostalgisch van aard – over een land waar het leven eenvoudiger, eerlijker en gezelliger was dan nu.^[9] Het Russische kanaal NTV werkt dan ook aan een eigen serie over de kernramp in Tsjernobyl op dit moment. Het gerucht ontstond dat deze productie een reactie was op de Amerikaanse versie, maar de productie zou al begonnen zijn voor de productie van HBO. De insteek van deze serie is de rol van de CIA in de kernramp.^[10] De trailer voor deze serie werd geüpload op YouTube, maar werd erna verwijderd door de negatieve respons.

Onderwijs

Wanneer men de serie illustratief wil gebruiken in de les komen de volgende scènes in aanmerking. Deze werden onderverdeeld in de volgende categorieën: “het verloop van de Tsjernobyl-kernramp, “communistische politiek in de Sovjet-Unie”, “het dagelijkse leven in de Sovjet-Unie”, “de Koude Oorlog” en “motief van de reeks: leugens”. De afleveringen zijn chronologisch opgedeeld van de eerste (1) tot de laatste (5).

Het verloop van de Tsjernobyl-kernramp

1. Aflevering

   1. Scène met het verloop van de veiligheidstest, de ontploffing en eerste reddingsacties. (07:00-20:40)
   2. Brandweermannen proberen de brand in de reactor te blussen. (32:16-34:00)
   3. Hoofdingenieur Sitnikov vermoedt dat kernreactor 4 ontploft is en informeert de lokale verantwoordelijken. Zij geloven hem niet. (41:20-45:31)
2. Aflevering
   1. Wetenschapper Legasov wijst er op dat de kern van de reactor bloot ligt. (17:43-18:51)
   2. Authentiek Russisch televisiejournaal waarin wordt aangekondigd dat er een “incident” is geweest in de kerncentrale van Tsjernobyl. (45:36-45:53)
   3. Scène waarin drie medewerkers van de kerncentrale worden opgeroepen om het water van de kern te ledigen. Scène waarin de drie medewerkers dit voltooien. (52:10-59:30)
3. Aflevering
   1. Vicepremier Boris Sjtsjerbina heeft contact met secretaris-generaal over de veiligheidsmaatregelen. Er wordt gevreesd dat de kern zal smelten en terecht zal komen in de ondergrondse waterbassins. (10:15-12:18)
4. Aflevering
   1. /
5. Aflevering
   1. Start van het proces en de reconstructie van de  kernramp. (13:13-51:08)

Communistische politiek in de Sovjet-Unie

1. Aflevering
   1. Djatlov liegt tegenover de lokale partijleiders over de ramp. Hiërarchische werking van de Sovjetpolitiek komt hier aan bod. (26:00-28:20)
   2. Manager van de kerncentrale Brjoekhanov informeert leden van de Sovjetpartij over de ramp. Partijleiding heeft het over wat Sovjet-socialisme is. (36:08-41:00)
   3. Legasov wordt door Sjtsjerbina opgebeld om deel uit te maken van het comité om de ramp te bestrijden. (50:30-51:50)
2. Aflevering
   1. Legasov wijst de communistische partijleiding in Moskou op het mogelijk gevaar van een ontplofte kernreactor. (08:00-13:16)
   2. Legasov en vice-premier Sjtsjerbina bespreken in een helikopter de werking van een kernreactor. Dit is de scène waarin Sjtsjerbina het volgende zegt tegen Legasov: “Als u het me niet vertelt, laat ik u uit de helikopter gooien.” (13:50-16:00)
   3. Chomjoek heeft een moeizaam gesprek met adjunct-secretaris Garanin over de gezondheidsgevaren van de kernramp. (19:15-21:00)
3. Aflevering
   1. Legasov heeft kritiek op de manier waarop en welke maatregelen het communistisch bestuur (“apparatsjik”) neemt om de bevolking te beschermen van de kernramp. (07:05-08:00)
   2. Valery Legasov en Boris Sjtsjerbina worden geschaduwd door de KGB. (14:10-15:10)
   3. Mijnwerkers uit Toela worden aangesteld om een tunnel onder reactor 4 van Tsjernobyl te graven. (17:25-21:00)
   4. Valery Legasov en Boris Sjtsjerbina hebben een vergadering met de partijleiding in Moskou. Legasov heeft een gesprek met de KGB. (43:15-48:20)
4. Aflevering
   1. Chomjoek ontdekt in de archieven in Moskou een rapport over een gelijkaardig nucleair incident in de Leningrad Nuclear Power Plant in 1975. Volgens de reeks werd dit incident verzwegen door de KGB. (15:05-17:10)
   2. Chomjoek confronteert Dyatlov met gevonden archiefdocument. Djatlov benadrukt dat het er niet toe doet en hij de kogel sowieso krijgt en lacht met naïviteit Chomjoek om waarheid achterna te gaan. (20:10-23:05)
   3. Legasov wordt boos op de autoriteiten na ontkenning gevolgen kernramp tegenover het Westen. (29:20-31:40)
   4. Peptalk waarin individuele opoffering voor het collectieve benadrukt wordt bij de biorobots. Elk individu krijgt een geldsom en de erkenning dat die de Sovjet-Unie gediend heeft. De vlag van de Sovjet-Unie wordt gehesen.  (57:44-58:30)
   5. Legasov vertelt Chomjoek dat hij moet getuigen op het proces in Wenen. Chomjoek benadrukt de gedeelde schuld van de staat door de fout in de kernreactor te verzwijgen. (51:52-57:43)
5. Aflevering
   1. Promotie als reden over gehaaste veiligheidstest. (2:15-5:10)
   2. Chomjoek overtuigt Legasov de waarheid te vertellen op het proces. Benadrukt dat de staat niet te vertrouwen is met de belofte dat ze de kernreactoren zullen maken. (9:00-12:55)
   3. Bedreiging Legasov. De staat zal de uitspraak op het proces ontkennen. Legasov krijgt een spreekverbod over Tsjernobyl. (53:58-59:19)

Het dagelijkse leven in de Sovjet-Unie

1. Aflevering
   1. /
2. Aflevering
   1. Brandweermannen uit Pripyat worden in het ziekenhuis behandeld na blootstelling aan radioactieve straling. (04:50-06:00)
   2. Ignatenko probeert haar man te bezoeken die als brandweerman is opgenomen in het ziekenhuis. 16:37-17:15)
   3. Inwoners van Pripyat worden door het leger geëvacueerd uit de stad. (39:45-43:18)
3. Aflevering
   1. Ignatenko probeert haar man te ontmoeten die als brandweerman is opgenomen in het ziekenhuis. (04:00-06:23)
   2. Ignatenko ontmoet haar man in het ziekenhuis. (21:00-23:28)
4. Aflevering
   1. Verzet vrouw op platteland bij evacuatie. (0-03:33)
5. Aflevering
   1. Straatbeeld Pripyat voor de ontploffing. (0-2:20)

De Koude Oorlog

1. Aflevering
2. Aflevering
   1. Gorbatsjov heeft het over de schadelijke gevolgen van de ramp voor de reputatie van de Sovjet-Unie. (46:00-46:32)
3. Aflevering
4. Aflevering
   1. Moeilijkheden rond verkrijgen maanrobot West-Duitsland/VS om het puin op het dak van de centrale op te ruimen. (8:14-9:30, 18:42, 39:00)
   2. Afghanistan veteranen worden ingezet om Pripyat te ontruimen. (10:22-14:49)
   3. Gesprek over Afghanistan met op de achtergrond een propagandabanner van de Sovjet Unie. (29:20-31:40)
5. Aflevering
   1. /

Motief van de reeks: leugens

1. Aflevering
   1. Legasov spreekt zijn memoires in, vertelt over de kost van leugens en zijn ervaringen met de Tsjernobyl-ramp. (00:27-4:25)
2. Aflevering
   1. Legasov wordt door Brjoekhanov en Fomin  beschuldigt van leugens te vertellen over de omvang van de ramp. Boris Sjtsjerbina begint Legasov te geloven. (23:30-24:50)
   2. Legasov liegt tegenover de lokale bewoners van Pripyat over de gevaren van de “brand”. (30:36-31:50)
   3. Chomjoek praat via codetaal met een andere wetenschapper over de maatregelen tegen de kernramp. (34:37-35:35)
3. Aflevering
   1. Legasov en Chomjoek vragen zich af waarom de kernreactor kon ontploffen. (16:10-17:15)
4. Aflevering
   1. Chomjoek confronteert Djatlov met gevonden archiefdocument. Djatlov benadrukt dat het er niet toe doet en hij de kogel sowieso krijgt en lacht met naïviteit Chomjoek om waarheid achterna te gaan. (20:10-23:05)
   2. Legasov vertelt Chomjoek dat hij moet getuigen op het proces in Wenen. Chomjoek benadrukt de gedeelde schuld van de staat door de fout in de kernreactor te verzwijgen. (51:52-57:43)
5. Aflevering
   1. Duitse krant onder de indruk van ‘Russische wetenschapper die eindelijk de waarheid zegt’ en Sjtsjerbina chanteert Legasov met promotie als hij Fomin, Brjoekhan en Dyatlov als schuldigen aanduidt. Legasov confronteert Sjtsjerbina  met valse beloftes. (6:20 - 08:08)
   2. Chomjoek overtuigt Legasov de waarheid te vertellen op het proces. Benadrukt de dat de staat niet te vertrouwen is met de belofte dat ze de kernreactoren zullen maken. (9:00-12:55)
   3. Legasov benadrukt schuld Sovjet-Unie verzwijgen fout in kernreactor en duidt leugens aan als de schuld voor de explosie. (51:08 - 52:58).
   4. Bedreiging Legasov. De staat zal de uitspraak op het proces ontkennen. Legsaov krijgt een spreekverbod over Tsjernobyl. (53:58-59:19)
   5. Memoires Legasov over kracht van de waarheid en weergave ‘historische feiten’. (59:18-1:06)

Historiografie

De kernramp van Tsjernobyl was een ernstig ongeluk dat plaatsvond op 26 april, 1986. Het ongeval vond plaats in de gelijknamige Oekraïense (toen nog Sovjet-Unie) stad Tsjernobyl, nabij de grens met Wit-Rusland. In de ochtend van 26 april  werd om 1u22 ‘s ochtends een veiligheidstest uitgevoerd in de vierde reactor van het complex. De test was voorzien voor de dagploeg van 25 april, maar moest worden uitgesteld omdat een andere elektriciteitscentrale op dat moment was uitgevallen. Hierdoor moest de nachtploeg, zonder voorbereiding, testen of de centrale turbine bij het grotendeels uitschakelen van de reactor nog genoeg vermogen produceerde om de koelinstallatie te laten werken tijdens de 40-60 seconden die nodig waren om de noodstroomvoorziening op te starten. Door een bedieningsfout werd de reactor vrijwel volledig stilgelegd, waarna de reactor niet meer kon gestabiliseerd worden en de elektriciteitsproductie snel steeg. In combinatie met het onveilige ontwerp van de RBMK-reactor had dit als gevolg dat reactor 4 explodeerde. Door de ontploffing lag het reactordeksel (een zwaar betonnen deksel) scheef en ontstond brand in de grafietblokken die de radioactieve brandstofelementen vasthielden.

Hulpdiensten werden ingezet om de brand in de reactor te blussen. Tijdens de brand waren ongeveer 600 leden van het personeel, hulpdiensten en het leger aanwezig die aan hoge stralingsdosissen werden blootgesteld. Dit was het gevolg van het radioactief materiaal dat in de lucht werd geworpen na de ontploffing. Bij 237 werkers stelde men symptomen van stralingsziekte vast. Bij 134 van hen werd later de diagnose van acute stralingsziekte bevestigd. 29 onder hen stierven binnen een aantal weken of maanden als gevolg van de bestraling.^[1] 2 personen overleden door ongevallen tijdens de noodoperatie zelf. Nadat de brand was geblust, werden de grote brokken radioactief materiaal in de krater van reactor 4 geworpen door puinruimers (likvidator). In totaal waren ongeveer 600.000 personen betrokken bij de opruimingswerkzaamheden in Tsjernobyl en de bredere omgeving. Vervolgens werd besloten om reactor 4 in te pakken in een betonnen container. De constructie van deze “sarcofaag” was klaar in november 1986.  Omdat de oude constructie instabiel aan het worden was, besloot men om met internationale steun een nieuwe boogconstructie over de oude container te schuiven. Het project kostte in totaal 2 miljard euro en heeft een levensduur van ongeveer 100 jaar. De overige drie reactoren van de kerncentrale werden na verloop van tijd weer in gebruik genomen. Door protest en politieke druk werd de bouw van reactor 5 en 6 in 1989 stopgezet. Alle reactoren zouden uiteindelijk stilgelegd worden tegen 2000. De ramp zorgde voor maatschappelijke kritiek op het gebruik van kernenergie.

De ramp bracht het imago van de Sovjet-Unie een flinke klap toe. De Sovjetautoriteiten probeerden het ongeluk aanvankelijk te verzwijgen voor de buitenwereld. Dit leek onmogelijk nadat Zweedse onderzoekers een wolk met radioactief materiaal vaststelden. Deze fall-out verspreidde zich tussen eind april en begin mei over grote delen van Rusland, Oekraïne, Wit-Rusland en West-Europa. Rond 2 mei bereikte de radioactieve wolk Nederland en België. Het zorgde voor toegenomen veiligheidsmaatregelen met betrekking tot het consumeren van voedsel. Wat precies de gezondheidsgevolgen zijn op langere termijn van de radioactieve neerslag is moeilijk te bepalen. In 2006 sprak de Wereldgezondheidsorganisatie over 4.000 vroegtijdige doden door de radioactieve straling in de omgeving van Oekraïne, Wit-Rusland en Rusland. Studies die rekening houden met langdurige lage stralingsdosissen spreken van mogelijks 60.000 vroegtijdige doden.^[2] Naast de radioactieve gevaren had de kernramp ook grote psychosociale gevolgen voor blootgestelde bevolkingsgroepen. Zij rapporteren angstniveaus die tweemaal zo hoog waren als normaal, en rapporteerden vaker onverklaarbare lichamelijke symptomen en een slechte gezondheid.^[3]

Historische kritiek

Filmische aspect van de reeks

Op welke manier heeft Chernobyl het verleden in beeld gebracht? Wat opvalt is dat Craig Mazin en Johan Renck hebben geprobeerd om de materiële cultuur van de Sovjet-Unie op een zeer nauwkeurige manier na te bootsen. De serie werd dan wel niet opgenomen in Pripyat zelf, maar bereikt toch de gepaste sfeer door de wijk Fabijoniškės in Vilnius, Litouwen te gebruiken als decor. Deze wijk is namelijk opgebouwd in de typische architecturale stijl van het Sovjet-tijdperk. Omwille van het realisme koos Mazin er ook bewust voor om geen gebruik te maken van Russische accenten.^[1] Aanvankelijk werd dit geprobeerd, maar dit verviel snel in een komisch cliché waardoor veel personages hun karakter verloren. Daarom werd hiermee gestopt en koos men ervoor om iedereen in zijn eigen accent te laten spreken in het Engels. Om het voornamelijk Amerikaanse publiek niet uit het verhaal te trekken werd daarom gekozen om niet te werken met Amerikaanse acteurs. De kostuums van de personages zijn gebaseerd op “authentieke” Oekraïense en Russische kledij uit de jaren ‘80. Met uitzondering van een aantal minieme fouten: zoals kinderen met een outfit voor op een feestdag terwijl het geen feestdag is en tieners met boekentassen die normaal door jonge kinderen worden gedragen.^[2]

Verschillende afleveringen bevatten scènes waar kaderleden van de communistische partij samen komen om de kernramp te bespreken. Deze scènes zijn goed uitgedacht en maken een aantal kernaspecten van het politieke systeem duidelijk. Hoewel de weergave van het Sovjet-communisme geslaagd is, vervalt de serie soms nog in een dwingende stereotypering. Zo wordt de alomtegenwoordigheid van de KGB overmatig gebruikt als middel om aan de kijkers duidelijk te maken dat de Sovjet-Unie een politiestaat was. De uitspraak van vice-premier Sjtsjerbina in de tweede aflevering - “Als u het me niet vertelt, laat ik u uit de helikopter gooien.” - vervalt dan weer in een stereotypering van de Sovjet-Unie die eerder toebehoort aan de Stalinistische jaren 1930. Soms is er ook geen duidelijkheid tussen de verschillende socio-economische klassen in de Sovjet-Unie. Als onderzoeker aan de Academie der Wetenschappen zou Legasov een hoger inkomen hebben dan de brandweerman Ignatenko. Toch leven ze beide in een bescheiden woning. Het is natuurlijk de vraag of deze filmische kritieken een grote impact hebben op de historische waarde van de reeks. Verschillende opmerkingen kunnen evengoed toegeschreven worden aan het karakter van de personages. Misschien was Sjtsjerbina inderdaad een brutale bullebak en verkoos Legasov het om in een bescheiden woning te leven.

Het belangrijkste aandachtspunt van de reeks is natuurlijk de kernramp van Tsjernobyl en de gevolgen daarvan. Het verloop van het ongeluk is nauwkeurig in beeld gebracht. Dit is de verdienste van Mazin die voor het schrijven van het script uitgebreid onderzoek heeft gedaan naar de geschiedenis van Tsjernobyl. Dat was niet gemakkelijk omwille van de gesloten samenleving die de Sovjet-Unie was op dat moment. Geschreven en mondelinge bronnen spreken elkaar soms tegen. Mazin maakte bewust de keuze om in deze situaties te kiezen voor de minst gedramatiseerde versie.^[3] Hierdoor werden de gebeurtenissen op een vrij waarheidsgetrouwe manier verfilmd. Dit was bijvoorbeeld het geval voor de scène met de drie duikers die een overstroomde kelder moesten laten leeglopen zodat het water niet in contact kwam met het nucleair materiaal. Volgens verschillende bronnen was het zo dat de drie mannen volledig ondergedompeld waren in het water, al duikend de leidingen openden en dat ze twee weken later omkwamen. Via literatuuronderzoek merkte Mazin op dat dit niet klopte. De kelder moesten namelijk niet volledig onder water duiken om bij de leidingen te geraken. Twee van de drie “duikers” leven vandaag de dag nog. Door deze informatie moesten Mazin en Renck de scène herdenken.^[4] Hoewel het productieteam aandacht heeft voor het realisme van de reeks is de manier waarop de verwondingen door radioactieve straling in beeld worden gebracht soms onnauwkeurig. Blootstelling aan een stralingsbron zorgt bijvoorbeeld niet spontaan voor externe bloedingen.^[5]

De soundtrack voor Chernobyl werd gemaakt door de IJslandse componist Hildur Guðnadóttir. Grotendeels werd de muziek gemaakt door geluidssamples die werden opgenomen in een ontmantelde nucleaire kerncentrale in Litouwen. De filmmuziek voelt ernstig aan en heeft een bepaalde zwaarte. Deze kenmerken dragen bij aan het realisme van de reeks. Het was een bewuste keuze van de componist en het productieteam om op spannende momenten net geen muziek in te zetten om op deze manier het dramatiserende aspect te vermijden en te focussen op het historische, documentaire gehalte van de scène.

Narratieve aspect van de reeks

Voor de productie van mainstream historische speelfilms grijpen filmmakers veelal naar een specifieke set van narratieve technieken. Dat is bij de serie Chernobyl niet anders - al zorgt de lange speeltijd wel voor een uniek karakter. Wanneer we de verhaallijn over de vijf verschillende afleveringen overkoepelend bekijken, word je als kijker door een parcours van leugens steeds dichter bij de waarheid gebracht omtrent de ontploffing van de kernreactor. In de eerste aflevering krijg je de ontploffing van de kernreactor te zien. Daarna wordt geleidelijk aan ontrafeld hoe, en vooral, waarom dit is kunnen gebeuren. Deze tendens wordt ondersteund door het feit dat de serie afgesloten wordt met een proces. Tijdens dit proces spreekt wetenschapper en lid van de regeringscommissie voor de kernramp, Legasov, zich uit over de oorzaken van en de verantwoordelijkheid voor de kernramp. De regisseur maakt hier zelf de vergelijking met de opbouw van een detectiveserie, waarbij in de laatste aflevering ontknoopt wordt wie de moord gepleegd heeft.

 

In deze laatste aflevering gaan we dan ook letterlijk terug in de tijd. Het verhaal is immers niet chronologisch opgebouwd. De laatste aflevering toont beelden die het verst in het verleden liggen, namelijk van de dag voor de kernramp. De laatste aflevering reconstrueert stap voor stap hoe de kernramp is kunnen gebeuren. De beelden vanuit de reactor zelf worden ondersteund door Legasovs woorden op het proces, waarbij hij uitlegt hoe de kernreactor tot ontploffing is kunnen komen. De regisseur wilde immers dat de kijker ook de wetenschappelijke kant van het verhaal kende. Hiermee wilde hij zich onderscheiden van “andere Hollywood producties” die, in zijn woorden, de wetenschappelijke kant van het verhaal achterwege laten en waarbij het vertelde verhaal getypeerd wordt door simplificatie.^[6]

De regisseur wilde dan ook vermijden dat de geschiedenis die hij vertelt in de serie te gedramatiseerd werd. Hij wilde clichés vermijden die de serie een sensationeel karakter zouden geven, maar hij benadrukte onmiddellijk ook hoe moeilijk dat was. Dit omdat cliché ogende gebeurtenissen vaak écht gebeurd zijn. Daarom koos hij ervoor om deze gebeurtenissen zo simpel en klein mogelijk te vertellen. Toch kreeg de regisseur op zijn beurt enkele kritieken te verduren die de serie ervan verwijten te gesimplificeerd en zelfs te sensationeel te zijn. Zij zien er duidelijk het scenario van een Amerikaanse rampenfilm in naar voor komen. Deze uiten zich vooral op vlak van de karakterisering van de historische personages. De karakters neigen immers karikaturen te worden van de historische actoren die ze vertegenwoordigen. Ze worden te zwart-wit afgebeeld in plaats van “grijs”. Zo was adjunct-hoofdirecteur van de kerncentrale in Tsjernobyl, Djatlov, volgens getuigen een streng persoon, maar wordt hij te zeer afgebeeld als een doelbewuste pestkop die het slechtste voor heeft met mensen.^[7] Hij kan gesitueerd worden als “the bad guy” die de onkunde van de communistische politiek symboliseert.

Lijnrecht tegenover “the bad guy” staat de wetenschapster Chomjoek die zich verzet tegen het systeem van leugens. Zij wil de waarheid rond de nalatigheid zowel op grote schaal, van het systeem, als op kleine schaal, van het personeel tegenover kernenergie aankaarten. Chomjoek is geen historische actor maar symboliseert een heel comité aan wetenschappers die destijds streefden naar “de waarheid”. In werkelijkheid werd Legasov immers bijgestaan en uitgedaagd door verschillende specialisten op vlak van kernenergie die vaak progressiever dachten dan hij deed. Ondanks zijn benoeming als expert in de regeringscommissie voor de kernramp was Legasov dan ook niet dé specialist op vlak van kernenergie. Het productieteam koos ervoor om dit team te symboliseren door een vrouw om tegemoet te komen aan de ongelijke genderverhoudingen in de serie, waarin veel meer mannen figureren dan vrouwen. Hoewel er ook in werkelijkheid meer mannen betrokken waren bij de politiek rond de kernramp, waren de genderverhoudingen gelijker of zelfs omgekeerd in het (medisch) wetenschappelijke veld.^[8]

Tussen deze “bad” en “good” guys in zitten Sjtsjerbina en Legasov. Deze karakters evolueren immers doorheen het verhaal. Waar ze aanvankelijk vooral het communistische systeem vertegenwoordigen, lijken ze het aan het einde van de serie eerder op te nemen voor het weten van “de waarheid” rond de kernramp. Vooral Legasov verkrijgt een heldenstatus op basis van zijn verdict tijdens het proces. Toch knaagt het ondertussen bij de kijker, aangezien deze weet hoe het verhaal is afgelopen voor Legasov. De eerste scène in aflevering 1 toont immers hoe Legasov exact twee jaar na de kernramp zelfmoord pleegt. Hoewel het verhaal dus opgebouwd is vanuit een zeker vooruitgangsdenken richting “waarheid”, staat dit in contrast met het atypische narratief om de “held” van het verhaal in de eerste aflevering te introduceren via een flash forward waarin deze zelfmoord pleegt.^[9]

Naast Chomjoek zijn er nog enkele andere personages die bepaalde groepen symboliseren, al gebeurt dit wel minder rechtuit. Zo symboliseert de man die Chomjoeks wens weigert om een bepaald archiefdocument in te kijken de censuur op vlak van de kennis over productiefouten in de kernreactoren.^[10] De vrouw op het platteland, die weigert om haar domein te verlaten bij de verplichte evacuatie, symboliseert de verbinding die veel Oekraïners voelden met de regio en het verzet van enkele burgers.^[11] De zwangere burger, Ignatenko, en haar partner, die als brandweer opgeroepen werd, staan dan weer symbool voor de gevolgen van de kernramp voor de burgers. De regisseur vergelijkt de situatie van de burgers met een horrorfilm: de “onschuldige burgers” immers niet welk soort kwaad hen voortdurend op de hielen zit.^[12]

Dat kwaad kan je letterlijk interpreteren als de radioactieve straling, maar ook figuurlijk als de Sovjetpolitiek die gekenmerkt wordt door een opeenstapeling van een steeds groter wordende leugen. De nadruk lijkt eerder op het tweede te liggen in de serie. De serie focust eerder op de dieperliggende structuren en processen, in plaats van op de kernramp zelf. Raymond van den Boogaard is dan ook van mening dat de serie vooral een goede les is in Sovjetpolitiek.^[13] Ze beeldt goed uit hoe het ideologische systeem bijna iedereen in zijn greep hield, van hoog tot laag. Het stilzwijgen van de kernramp gebeurt dan ook letterlijk van laag naar hoog doorheen de serie. Het begint met het ongeloof van Djatlov die in paniek de ontploffing van de kernreactor ontkent en kruipt steeds meer naar boven, via kleine trapjes van individuen die steeds hogerop verantwoording moesten afleggen, tot bij Gorbatsjov.^[14] Veranderingen die het bouwwerk van de Sovjet-Unie instabiel konden maken, zoals de kernramp, werden stilgezwegen tot een taboe. De kernramp moet dan ook ideologisch gekaderd worden binnen de heersende opvatting in de Sovjet-Unie dat “Russische” kerncentrales veiliger waren dan Westerse, aangezien ze niet met een oog op winst gecreëerd werden. Een kernramp was in die zin dus onmogelijk, aangezien het in strijd was met de officiële propaganda.^[15]

Net omdat de nadruk zo sterk ligt op de dieperliggende structuren, hebben sommige critici onvrede met het weglaten van enkele, in hun ogen, belangrijke gebeurtenissen. Zo wijs Marc Molitor, auteur van Tchernobyl, déni passé, menace future, op de stilte rond de protesten van enkele liquidators bij het saneren van de verboden zone, wordt er geen aandacht besteed aan de opstanden van de bewoners in 1989 bij de publicatie van kaarten van de besmette zones en is er geen oog voor de samenwerking tussen West en Oost in het verhaal.^[16] De regisseur wilde dan ook geen allesomvattende documentaire maken van de historische gebeurtenissen. Eerder wilde hij de gebeurtenissen die hij in zijn verhaalopbouw opnam wél zo realistisch mogelijk maken. Niet om enkele kenners te paaien, maar wel om aan degenen die de kernramp meemaakten te tonen dat ze hun best gedaan hebben.^[17]

Hoewel de regisseur zijn serie ziet als een dramatic re-telling of history wordt er geen gebruik gemaakt van een externe geschiedverteller. De kijker komt alles immers te weten via beelden en dialoog. Dit omdat de regisseur het verhaal wilde vertellen zoals verschillende personages het beleefd hebben. Slechts op enkele momenten worden de dialogen en beelden ondersteund door gesproken tekst van een externe  verteller. Zo krijgen we aan het begin van de serie enkele ingesproken fragmenten van Legasovs memoires te horen, en wordt er later een gedicht over vaderlandsliefde voorgelezen om de psychologie van burgers uit de Sovjet-Unie beter te begrijpen.^[18] Deze fragmenten dienen slechts ter ondersteuning. Helemaal op het einde maakt de regisseur dan wel weer gebruik van een externe geschiedverteller en origineel beeldmateriaal: de kijkers krijgen beelden en cijfermateriaal van enkele uitgelichte “feiten” rond de kernramp te zien.

Symbolische aspect van de reeks

Wat is de symbolische betekenis van de reeks? In de eerste plaats wou Mazin een verhaal brengen over de hedendaagse omgang met “de waarheid”.^[19] Hij actualiseerde daarvoor de kernramp van 1986 in Tsjernobyl. De centrale thema’s van de reeks waren het gevaar en de gevolgen van leugens, arrogantie en onderdrukking van kritiek. Het is gemakkelijk om parallellen te trekken tussen de thema’s van de reeks en het hedendaagse concept van fake news. Het is minstens een van de redenen waaraan de serie zijn populariteit te danken heeft. Door de gelijkenissen kan de kijker zich namelijk makkelijk identificeren met de hedendaagse maatschappelijke betekenis van de reeks.

In essentie is Chernobyl een verhaal over leugens en verzwijgen. Die symbolische betekenis komt het duidelijkst naar voren in de rol van het fictieve personage, Chomjoek.^[20] Mazin heeft Chomjoek bedacht als een samengesteld karakter dat symbool staat voor het deel van de wetenschappelijke gemeenschap in de Sovjet-Unie dat in 1986 kritisch stond ten opzichte van de officiële berichtgeving over de ramp. Chomjoek is symbool voor “de waarheid” terwijl de Sovjet-partijleiding wordt geportretteerd als “de leugen”. Sommige kijkers van de reeks vonden ook dat de reeks een duidelijke aanklacht was tegen het gebruik van kernenergie. Die symbolische identificatie was echter niet de bedoeling. Volgens de schrijver is de les die moet getrokken worden uit Chernobyl niet dat moderne kernenergie gevaarlijk is, maar dat liegen, arrogantie en onderdrukking gevaren zijn voor de maatschappij.^[21]

Zorgt de aandacht voor de symbolische betekenis van de reeks ervoor dat Chernobyl historisch minder waard is? Volgens sommigen wel. Molitor stelt bijvoorbeeld dat de reeks vol fouten en onwaarheden zit.^[22] In zijn artikel worden echter weinig historische fouten aangehaald. De kritiek is vooral dat de serie de geschiedenis rond Tsjernobyl te weinig belicht. Molitor is namelijk van mening dat er te veel aspecten van ramp niet aan bod komen. Dit is zeker het geval, maar het is echter de vraag of een historische fictiereeks de omvang moet hebben van een historische documentaire. Laat staan dat een volwaardige historische documentaire ook alle aspecten rond Tsjernobyl kan omvatten. Er zijn toch talrijke invalshoeken mogelijk om de ramp te benaderen?

Een eerlijke beoordeling over de historische relevantie van de reeks gebeurt beter via de theorie van de Amerikaanse historicus Robert Rosenstone. Hij stelt dat de focus bij de analyse van een historische speelfilm/reeks vooral moet liggen in de beoordeling van de keuze tussen “ware” en “valse” uitvindingen.^[23]

De focus moet daarbij liggen op de waarachtigheid van de film en of die een historische periode goed weergeeft. Fictieve keuzes moeten plausibel zijn, en als men ze afweegt t.o.v. wat algemeen is geweten over het verleden mag dit niet tegenstrijdig zijn. Craig Mazin, de bedenker van de serie, heeft daarbij een bepaalde verantwoordelijkheid tegenover het publiek omdat hij effectief de bedoeling had om een reeks te brengen op basis van historische feiten. Hij beweert namelijk het verhaal, de geschiedenis rond Tsjernobyl te vertellen. Hij brengt zijn verhaal met een verrassende eerlijkheid. Zo eindigt de reeks met een epiloog waarin wordt geduid welke gebeurtenissen en personages in Chernobyl zijn verzonnen. Later kwam ook een complementaire podcast uit waarin Mazin samen met Peter Sagel voor elke aflevering een aantal historische en artistieke keuzes duiden. Deze manier van verantwoording kan alleen maar positief zijn voor historici omdat het hen toelaat om op een duidelijke en transparante manier de historische waarde van de reeks te bediscussiëren.

Bijlages

Ydiers_Emma_en_Ducatteeuw_Vincent_Filmtaak_Lesvoorbereiding.pdf529.35 KB filmtaak_chernobyl_catherinesmets.pdf506.08 KB

Bronnen

August, John. “Library: Chernobyl.” John August library. Geraadpleegd 01.05.2020, https://johnaugust.com/library.

Jan Balliauw. “In de ban van Tsjernobyl.” VRTNWS, 15.04.2020. Geraadpleegd op 03.05.2020, https://www.vrt.be/vrtnu/a-z/in-de-ban-van-tsjernobyl/1/in-de-ban-van-tsjernobyl-s1a1-1986/.

Bonneure, Kristien. “Vanaf vanavond op Canvas: "Chernobyl", een van de meest gewaardeerde tv-reeksen ooit (tot ergernis van Rusland).” VRTNWS, 07.06.2019. Geraadpleegd op 11.05.2020,  https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/06/06/_chernobyl_-is-meest-gewaardeerde-tv-reeks-maar-niet-in-rusland/.

Gessen, Masha. “What HBO’s “Chernobyl” Got Right, and What It Got Terribly Wrong.” The New Yorker, 04/06/2019. Geraadpleegd 08.05.2020, https://www.newyorker.com/news/our-columnists/what-hbos-chernobyl-got-right-and-what-it-got-terribly-wrong.

HBO. “The Chernobyl Podcast | Part One | HBO.” Youtube, 06.05.2019, 10:08-12:30. Geraadpleegd op 13.05.2020, https://www.youtube.com/watch?v=rUeHPCYtWYQ.

HBO. “The Chernobyl Podcast | Part Two | HBO.” Youtube, 14.05.2019, 10:08-12:30. Geraadpleegd op 13.05.2020, https://www.youtube.com/watch?v=faQs2_hjNZk.

HBO. “The Chernobyl Podcast | Part Four | HBO.” Youtube, 06.05.2019, 10:08-12:30. Geraadpleegd op 13.05.2020

HBO. “The Chernobyl Podcast | Part Five | HBO.” Youtube, 04.06.2019, 10:08-12:30. Geraadpleegd op 13.05.2020, https://www.youtube.com/watch?v=m0NFfgrb-ks.

Lambert, Paulien. “Feit of fictie? 5 vragen en 5 antwoorden over aflevering 1 en 2 van "Chernobyl”.” VRTNWS, 16.04.2020. Geraadpleegd op 05.05.2020,  https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/04/08/fact-check-aflevering-1-en-2/.

Mazin, Craig (@clmazin). Twitter, 08.04.2019. Geraadpleegd op 01.05.2020, https://twitter.com/clmazin/status/1115135743045718016?lang=en.

Media, Epicleff. “'Chernobyl' composer created entire haunting score from real power plant sounds.” Youtube, 22.05.2019. Geraadpleegd op 01.05.2020, https://www.youtube.com/watch?v=bTw1-nw5S4A_..

Molitor, Marc. “‘Chernobyl’ is een bedenkelijke serie.” De Standaard, 20.05.2020.

S.n. “Chernobyl van HBO: feiten versus fictie.” Nucleair Forum. Geraadpleegd op 09.05.2020, https://www.nucleairforum.be/thema/veiligheid-als-prioriteit/chernobyl-feiten-versus-fictie#chernobyl-q1.

S.n. “HBO’s Chenobyl vs Reality - Footage Comparison.” YouTube 12.06.2019. Geraadpleegd op 15.05.2020, https://www.youtube.com/watch?v=P9GQtvUKtHA.

Rainsford, Sarah.“Russia to make its own show about Chernobyl that implicates the US.” The BBC, 07.06.2019. Geraadpleegd op 10.05.2020. https://www.bbc.com/news/world-europe-48559289.

Ritchie, Hannah. “What was the death toll from Chernobyl and Fukushima?” Our World in Data, 24.07.2017. Geraadpleegd op 10.05.2020, https://ourworldindata.org/what-was-the-death-toll-from-chernobyl-and-fukushima.

Rosenstone, Robert. “The Historical Film as Real History.” Geraadpleegd op 05.05.2020, https://revistes.ub.edu/index.php/filmhistoria/article/download/12244/14998.

Ross, Charley. “Chernobyl: Russian communist party calls for ‘disgusting’ HBO show to be banne.” The Independent, 14.06.2020. Geraadpleegd  op 09.05.2020. https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/tv/news/chernobyl-hbo-ban-russia-tv-series-communist-party-response-a8958536.html.

Topel, Fred. “‘Chernobyl’ Creator Craig Mazin on His New HBO Miniseries and the Debt We Owe to the Truth [Interview].” Slashfilm, 06/05/2019. Geraadpleegd op 01/05/2020, https://www.slashfilm.com/craig-mazin-interview-chernobyl/.

Van den Boogaard, Raymond. “Tv-serie ‘Chernobyl’ toont leugens en heldendom van Sovjet-systeem.” Raam op Rusland, 07.06.2019. Geraadpleegd op 15.04.2020, https://www.raamoprusland.nl/dossiers/cultuur/1314-tv-serie-chernobyl-toont-leugens-en-heldendom-van-sovjet-systeem.

VanDerWerff, Emily. “HBO’s Chernobyl is a terrific miniseries. Its writer hopes you don’t think it’s the whole truth.” Vox, 04.06.2019. Geraadpleegd op 10.05.2020, https://www.vox.com/culture/2019/6/4/18647339/chernobyl-finale-hbo-truth-how-accurate.

Bennett, Burton, Michael Repacholi en Zhanat Carr. Health Effects of the Chernobyl Accident and Special Health Care Programmes: Report of the UN Chernobyl Forum Expert Group “Health”.” Geneva: WHO, 2006, nr.  2, https://www.who.int/ionizing_radiation/chernobyl/who_chernobyl_report_2006.pdf.