Duizend Spiegels: Erfgoededucatie als instrument voor burgerschapsvorming
“Duizend Spiegels” is een project van ErfgoedLab Antwerpen ism de lerarenopleiding van AP Hogeschool dat onderzoekt op welke manieren meerstemmige erfgoed- en herinneringseducatie in de klas aan bod kan komen en kan bijdragen tot dialoog en burgerschapsvorming bij leerlingen. Het praktijkonderzoek vertrekt vanuit de premisse dat historisch besef en erfgoedwijsheid fundamenteel zijn bij de ontwikkeling van jongeren tot actieve burgers.
CONTEXT
Om te bepalen wie ze zijn richten mensen en groepen zich – al of niet bewust – tot het verleden. Verhalen, mythes, familiegeschiedenissen, gekoesterde particuliere en collectieve herinneringen dragen bij tot betekenis en trots. Maar in een superdiverse samenleving verandert het collectieve herinneren. Nieuwe groepen laten van zich horen en brengen vergeten geschiedenissen naar voren. Meer en meer eisen ze erkenning van hun identiteit en stellen ze een al te eenzijdige interpretatie van het verleden aan de kaak.
Scholen – voornamelijk in steden – zitten volop in een fundamentele demografische en culturele omslag. Klassen bestaan uit leerlingen afkomstig uit vele landen en met verschillenden bindingen: met het woonland, met het herkomstland, met familie en godsdienst, met eigen kaders van geschiedenissen, culturele codes en tradities, materieel en immaterieel erfgoed, met een sociale klasse en een geografische context. Jongeren brengen hun eigen geschiedenis mee en hebben niet zelden kritische kijk op hoe de ‘verbeelde gemeenschap’ vorm krijgt in geschiedenislessen, in collecties van musea, in standbeelden in de straten, in tradities die worden gekoesterd en verhalen die worden verteld.
ONDERZOEKSVRAAG
De manier waarop particuliere en gedeelde herinneringsculturen en het erfgoed dat er de materialisatie van is een plaats krijgen binnen de schoolloopbaan van leerlingen, heeft een belangrijke impact op in welke mate leerlingen zich verbonden weten met de school, met de leerinhouden die op school worden aangereikt en in welke mate ze zich verbonden voelen met de bredere samenleving. Maar hoe geef je in de praktijk plaats aan deze herinneringsculturen? Welke rol kan cultuur- en erfgoededucatie daarin spelen? Welke actoren hebben welke rol te vervullen? Op welke manier leg je linken tussen verschillende herinneringsculturen en referentiekaders? Welke competenties zijn er nodig om te kunnen omgaan met meerstemmigheid en conflict? Hoe voer je ‘moeilijke gesprekken’ en ga je om met fricties of zelfs polarisering?
INTERVISIETRAJECT ‘COMMUNITY OF PRACTICE’
Het afgelopen semester – van december 2021 en mei 2022 – doorliepen een 15-tal leerkrachten, studenten en sleutelfiguren een traject onder begeleiding van experten en ervaringsdeskundigen uit verschillende domeinen. Ze wisselden ervaringen uit over lesprogramma’s, projecten en didactische werkvormen en onderzochten hierbij de impact van herinneringsculturen en culturele referentiekaders op leerprocessen en ‘senses of belonging’ bij leerlingen en studenten; ze pasten bestaande en nieuwe methodieken toe en reflecteerden over hun praktische haalbaarheid in een klas- of schoolsituatie. Aanvullend bracht een onderzoeksgroep van AP Hogeschool ism ErfgoedLab zo veel mogelijk documentatie en literatuur in kaart m.b.t. theoretische kaders, good practices, didactische werkvormen, dialoogvormen etc. in kaart.
OUTPUT EN DISSEMINATIE
De neerslag van zowel literatuurstudie als intervisietraject vormt de basis voor drie finaliteiten:
- het ontwikkelen van een ‘toolkit’ of ‘kijkwijzer’ die ter beschikking wordt gesteld aan het bredere onderwijsveld en waarmee leerkrachten zelfstandig aan de slag kunnen
- het ontwikkelen van een leerlijn die structureel wordt ingebed het curriculum van de Lerarenopleiding van AP Hogeschool
- het ontwikkelen van praktijken (good practices) waarbij particuliere en gedeelde herinneringsculturen en het erfgoed dat er de materialisatie van is een plaats krijgen binnen de schoolloopbaan van leerlingen
STAGEOPDRACHT
- veldonderzoek: in kaart brengen van verenigingen, organisaties en sleutelfiguren die actief zijn op het vlak van meerstemmige erfgoed- en herinneringseducatie
- documentatie en informatie:
- in kaart brengen en verwerken van publicaties, onderzoeken en projectbeschrijvingen die verband houden met meerstemmige erfgoed- en herinneringseducatie en burgerschapsvorming
- interviewen / bevragen van experts, leerkrachten, ervaringsdeskundigen en sociale en culturele ondernemers mbt meerstemmige erfgoed- en herinneringseducatie en burgerschapsvorming
- redactie: uitschrijven, verwerken en redigeren van de door het onderzoek opgeleverde informatie en documentatie met het oog op de ontwikkeling van de toolkit of publicatie die ter beschikking wordt gesteld aan het bredere onderwijsveld
- ontwikkelen van methodieken en creatieve werkvormen die praktisch en concreet toepasbaar zijn in context (of in marge) van klas- en schoolcontext
ATTITUDES EN COMPETENTIES
- vlot contacten kunnen leggen en onderhouden
- teamspirit
- zelfstandig aan de slag kunnen gaan
- luisterbereidheid
- gedrevenheid en maatschappelijke betrokkenheid
- nieuwsgierigheid om verhaallijnen te ontdekken met historische en/of human interest factor
- een open blik om erfgoed en de erfgoedsector te bekijken en te leren kennen
PRAKTISCH
- De stage loopt tijdens het academiejaar 2022 – 2023 en bestaat uit een reeks van weerkerende overleg- en redactiemomenten.
- Stageplek: ErfgoedLab. ErfgoedLab Antwerpen is de erfgoedcelwerking van stad Antwerpen met als opdracht het verkennen en stimuleren van de dynamiek en diversiteit van cultureel erfgoed in Antwerpen. Samen met bewoners, verenigingen en organisaties initieert en stimuleert ErfgoedLab projecten en acties die erfgoed bewaren, overdragen en delen.
RETURN
- aanscherpen van interview- en redactievaardigheden
- ervaring opdoen mbt het uitwerken van projecten in samenwerking met een waaier aan partners met uiteenlopende interesses, ervaring en vaardigheden
- bijdragen aan het formuleren van werkvormen en aanbevelingen die een antwoord bieden op actuele en fundamentele uitdagingen waar zowel de onderwijs- als de erfgoedsector in toenemende mate mee te kampen hebben
- kennismaken met een organisatie die de grenzen aftast van een stadsbrede erfgoedwerking met de blik op vandaag en morgen
- een blik op het Antwerpse erfgoed- en onderwijsveld en de uiteenlopende organisaties, diensten en personen die daarin actief zijn
Vacature: Reuzenstoet Borgerhout | Analyse ‘transitie van de traditie’
Omschrijving van het project: analyse erfgoedpraktijk ‘Reuzen van Borgerhout’
De Borgerhoutse Reuzenstoet is een jaarlijkse parade door de straten van Borgerhout. Ze vindt haar oorsprong in de zogenaamde ‘Repelkermis’, een volksfeest dat sinds 1536 jaarlijks plaatsvond. In 1712 besloten de Borgerhoutenaars de kermis op te luisteren met fantasiefiguren – de dwergreuzen ‘Reus’, ‘Reuzin’, ‘Kinnebaba’ en ‘Dolfijn’, wat het begin markeerde van de Borgerhoutse Reuzenstoet in zijn huidige vorm.
Vandaag is de Reuzenstoet een vitale erfgoedpraktijk; een jaarlijks hoogtepunt op de Borgerhoutse kalender dat vele duizenden toeschouwers op de been brengt. Dit was evenwel niet altijd het geval. Snelle demografische en culturele evoluties die plaats vonden vanaf ca. de jaren 1970 tot 2000 hadden een grote – verbrokkelende – impact op het gemeenschapsleven in Borgerhout, en de jaarlijkse Reuzenstoet als exponent van dat gemeenschapsleven deelde in de klappen.
En toch herleeft de Borgerhoutse Reuzenstoet vandaag als nooit te voren. En dat is in belangrijke mate te danken aan de brede en integrale aanpak van de Reuzen vzw, die erfgoed combineert met community building, educatie, participatie en uitgekiende communicatie. De specifieke aanpak, maar ook de vitaliteit van het Borgerhoutse gemeenschapsleven, hebben de Reuzenstoet doen uitgroeien tot een voorbeeld van hoe een Vlaamse volkstraditie zichzelf kan heruitvinden binnen een grootstedelijke maatschappelijke context, zonder in te boeten aan oorspronkelijkheid of authenticiteit. Bovendien toont de Borgerhoutse Reuzentoet hoe immaterieel erfgoed een belangrijke hefboom kan zijn voor de betrokkenheid tussen generaties en gangmaker voor ‘community building’ in een brede - maar ook gefragmenteerde - gemeenschap.
Om de hernieuwde reuzentraditie en –werking als immaterieel erfgoed te borgen en te documenteren, werken Reuzen vzw en Erfgoedlab Antwerpen gedurende twee jaar intensief samen om enerzijds de reguliere werking van de vzw verder te versterken, anderzijds specifieke borgingsacties op te zetten en te onderzoeken welke sleutelelementen hebben bijgedragen aan het revitaliseren van de erfgoedpraktijk. Concreet gaat het om volgende acties:
- Genealogie van de Borgerhoutse Reuzen: het inventariseren en documenteren van alle reuzen (meer dan 80) die sinds 2012 het levenslicht zagen en het documenteren van de groepen en gemeenschappen bij respectievelijke reuzen.
- Borgen en versterken van de methodiek ‘Maak je eigen Reus’; het afgelopen decennium werden verenigingen, scholen en sportclubs opgeroepen om hun eigen reus te maken en verbeelding te geven aan hun ‘gemeenschappelijke identiteit’ (een ‘avatar’ voor de gemeenschap of collectiviteit). Een oproep waar massaal gehoor aan werd gegeven: meer dan 80 reuzen zagen het levenslicht sinds de oproep uitging. De methodiek ‘Maak je eigen Reus’ is in die zin een toonvoorbeeld van hoe co-creatie en participatie kunnen bijdragen aan deel-hebben (als overtreffende trap van ‘deelnemen’), eigenaarschap en representatie bij een erfgoedpraktijk.
- Documenteren ‘transitie van de traditie’: de analyse van het transformatieproces dat de Reuzenstoet heeft doorgemaakt als erfgoedpraktijk ingebed in en fluctuerend met maatschappelijke dynamieken en evoluties. Deze analyse omvat het onderzoeken, tonen en delen van hoe een erfgoedpraktijk kan bijdragen aan gemeenschapsvorming binnen een context van stedelijkheid en diversiteit. De output van dit onderzoekstraject bestaat enerzijds uit een verhalende beschrijving (kroniek) van het transitieproces aan de hand van interviews met uiteenlopende belanghebbende betrokkenen en beschrijving van historische en maatschappelijke achtergronden waartegen deze transformatie zich voltrok (‘oral history’; anderzijds uit een sociologisch/erfgoedkundig onderzoek waarbij kritische succesfactoren en bepalende elementen worden in kaart gebracht die hebben bijgedragen aan de dynamiek van de erfgoedpraktijk. Het onderzoek en de praktijkbeschrijving worden ter inspiratie voorgelegd aan het professionele erfgoedveld (en breder) aan de hand van publicaties, uitwisselingsmomenten en presentatiemomenten.
Stageplek
Erfgoedlab Antwerpen verkent en stimuleert de dynamiek en diversiteit van het cultureel erfgoed in Antwerpen. Wie in de stad begaan is met erfgoed ondersteunen en verbinden we in inclusieve, participatieve projecten. Zo versterken we de aanwezige expertise en vergroten we het erfgoedbewustzijn.
Reuzen vzw: de vereniging De Reuzen VZW heeft tot doel activiteiten te ontwikkelen gebaseerd op het sociaal artistiek erfgoed van de Reuzenstoet te Borgerhout en daarbij de sociaal- culturele partcipatie van de bewoners van Borgerhout te bevorderen. De VZW betrekt verschillende organisaties uit het Borgerhoutse om de stoet op poten te zetten, waaronder andere verenigingen, middenstandsverengingen, stedelijke diensten en scholen uit de omgeving.
Takenpakket
- Je stage loopt tijdens het hele academiejaar 2022 - 2023: ze bestaat uit een reeks van tweewekelijkse overleg- en redactiemomenten
- Je werkt samen met andere stagiairs uit de opleiding Geschiedenis (Universiteit Antwerpen) en studenten uit de opleiding Journalistiek (AP Hogeschool)
- Je maakt kennis met de geschiedenis van Borgerhout en de Borgerhoutse Reuzenstoet als erfgoedpraktijk
- Je zoekt in groep naar thema’s, bepalende succesfactoren en fundamentele keuzes die hebben bijgedragen aan het revitaliseren van de erfgoedpraktijk. Deze bepalen de inhoudelijke structuur voor zowel de kroniek als de erfgoedkundige analyse.
- Je neemt zelfstandig interviews af, verwerkt ze tot mondelinge bron en zet ze om tot een presentatie (mondeling en geschreven) die onderdeel worden van de kroniek en een kwalitatieve beschrijving bieden binnen het kader van de erfgoedkundige analyse
- Je neemt deel aan een aantal overlegmomenten die je doen kennis maken met het bredere traject Reuzen in Borgerhout’ en de werking van het ErfgoedLab Antwerpen.
Vaardigheden:
- Vlot contacten kunnen leggen en onderhouden
- Teamspirit
- Zelfstandig aan de slag kunnen gaan
- Luisterbereidheid
- Geduld en nauwgezetheid om transcripties te maken en overeenkomsten administratief in orde te brengen
- Nieuwsgierigheid om verhaallijnen te ontdekken met historische en/of human interest factor
- Een open blik om erfgoed en de erfgoedsector te bekijken en te leren kennen
Wat je erbij wint:
- Een mooie kans om je interviewtechnieken aan te scherpen
- Ervaring met het uitwerken van een project in samenwerking met een waaier aan partners met uiteenlopende interesses, ervaring en vaardigheden
- Ervaring in de uitwerking van verhaallijnen
- Bijdragen aan de collectie mondelinge getuigenissen over het leven in de stad Antwerpen
- Kennismaking met een organisatie die de grenzen aftast van een stadsbrede erfgoedwerking
- Een blik op het Borgerhoutse erfgoedveld en de uiteenlopende organisaties, diensten en personen die daarin actief zijn