Nixon

Inhoud

Nixon vertelt het verhaal over het leven en de politieke carrière van Richard Nixon, de 37ste president van de Verenigde Staten van Amerika. De film bestaat uit een aaneenschakeling van flashbacks met als chronologisch referentiepunt de avond voor het aftreden van Richard Nixon. De kijker is niet alleen getuige van Nixons jeugd, zijn legerervaringen tijdens Wereldoorlog II en zijn belevenissen als student aan de universiteit van het provinciale Whittier, maar volgt ook de ontluikende politieke carrière van de jonge advocaat Nixon, die zich lange tijd bewoog in de schaduw van figuren als Mc Carthy en Dwight D. Eisenhower én uiteindelijk zelf een gooi deed naar het presidentschap in 1961. De film schetst hoe Nixons nederlaag - tegen de zogenaamde rijkeluiszoon Kennedy - in dat jaar, de man volledig traumatiseerde: toen Richard Nixon in 1968 uiteindelijk toch werd verkozen tot president wilde hij zijn pas verworven positie ten allen koste handhaven...

Productie

Oliver Stone opende zijn film met volgende boodschap: "Nixon is a dramatic interpretation of events and characters based on public sources and an incomplete historical record, some scenes and events are presented as composits or have been hypothesized or condensed." Met andere woorden, de regisseur beschouwde zijn film als een interpretatief drama. Het materiaal waarmee hij aan de slag ging, was immers niet zomaar verzonnen, maar gebaseerd op onderzoek en interpretatie. Stone wilde in de eerste plaats een karakterschets geven van Richard Nixon, vertellen hoe deze president zo tragisch kon vallen.

Daarnaast maakte Stone ook gretig gebruik van pseudo-documentaire vormen en technieken om de kijker het gevoel te geven dat wat er in de film gebeurt ook echt zou kunnen gebeurd zijn. Hij wilde de dunne grens tussen fictie en werkelijkheid aantonen.

Met Nixon was Stone lang niet aan zijn proefstuk toe. Op het ogenblik van de release had hij immers al een aantal (succesvolle, maar omstreden) historische speelfilms op zijn palmares staan, waaronder Salvador (1986), Platoon (1986), Born on de the Fourth of July (1989), JFK (1991) en Heaven & Earth (1993). Ook na 1995 bracht de regisseur nog verschillende films m.b.t. historische gebeurtenissen op de markt.

Oliver Stone had zelf gestreden in de Vietnamoorlog en uitte zich als een hevig tegenstander van de oorlog. In zijn Vietnamtrilogie - bestaande uit Platoon, Born on de the Fourth of July en Heaven & Earth wilde hij zijn publiek laten kennismaken met de absurditeit van de strijd en het leed dat het had veroorzaakt. Ook in Nixon is zijn afkeer van de Vietnamoorlog duidelijk voelbaar.

Receptie

Nixon is niet onopgemerkt voorbijgegaan. De meningen over deze film waren sterk verdeeld. Verscheidene recensenten bestempelden de prent als Stones beste film, een waar meesterwerk, terwijl anderen het hadden over een regelrechte flop. Ook onder historici zorgde Nixon voor talloze polemieken. Wat door de ene historicus als geschiedkundige nonsens werd afgeschilderd, was voor de andere de historische realiteit.

Het was evenwel niet de eerste keer dat Oliver Stone onder vuur kwam te liggen. Vier jaar voor de release van Nixon, veroorzaakte ook de film JFK een grootse hetse onder academische historici. Er werd toen een heus debat gevoerd omtrent de vraag: 'Hoe ver kan/mag een filmmaker gaan in het verdraaien of fictionaliseren van de historische werkelijkheid?' Een moeilijke discussie, waarbij de ene zijde de nadruk legde op de artistieke vrijheid van de filmmaker (ook Stone zelf propageerde deze stelling, getuige zijn uitspraak: "I think the artist has the right to interpret and reinterpret history and the events of his time"), terwijl de andere zijde elke vorm van subjectiviteit en inventie veroordeelde en film als een minderwaardig medium voor geschiedschrijving bestempelde. Menig historicus mengde zich in het debat. Gerenomeerd geschiedfilosoof Hayden White trachtte beide zijden met elkaar te verzoenen en formuleerde zijn mening als volgt: "It seems as difficult to conceive of a treatment of historical reality that would not use fictional techniques in the representation of events as it is to conceive of a serious fiction that did not in some way or at some level make claims about the nature and meaning of history." Ook andere historici erkenden dat de film weldegelijk een bijdrage had geleverd aan het historisch discours. Al was het maar omdat de prent er onrechtstreeks voor had gezorgd dat bepaalde documenten m.b.t. de moord op John F. Kennedy openbaar werden gemaakt, wat dan weer een forse impuls had gegeven aan het klassieke historisch onderzoek naar dit stukje Amerikaanse geschiedenis. (Voor een uitgebreide analyse van dit debat, zie: ROMANOWSKI, W. D., ‘Oliver Stone’s JFK’, Journal of Popular Film & Television, 1993, Vol. 21, pp. 63-72.).

De polemiek woedde niettemin nog een tijd lang voort en kende - zoals gezegd - een heropflakkering na de release van Nixon in 1995. En dit, ondanks de poging van Oliver Stone zich tegen dergelijke nieuwe aanvallen in te dekken (cf. openingstekst: "Nixon is a dramatic interpretation of events and characters based on public sources and an incomplete historical record, some scenes and events are presented as composits or have been hypothesized or condensed.").

Onderwijs

In de film Nixon wordt een massa aan informatie geboden. De kijker krijgt een schets van het Amerikaanse politieke klimaat voorgeschoteld. Hiervan maken onder meer de Mc Carthy-campagnes, de Alger Hiss-zaak, het presidentschap van Eisenhower, de verkiezing en dood van J.F. Kennedy, de invasie in Varkensbaai en de Cubacrisis deel uit. Ook het Chappaquidick-mysterie, het aftreden van Spiro Agnew en uiteindelijk het Watergate-schandaal passen in dit plaatje. Daarnaast passeren de Vietnamoorlog en de driehoeksdiplomatie tussen de VS, China en de USSR de revue en wordt er een blik geworpen op de officieuze Amerikaanse politieke keuken. De kijker voelt de druk van de CIA, Edgard Hoover en de maffia en is getuige van de moorden op Lumumba en Allende en van de talloze moordpogingen op Fidel Castro. Tot slot verliest de film ook het contact met de maatschappelijke veranderingen niet: men schetst immers de Amerikaanse middenklasse-samenleving die de hippiecultuur opwekt en luid protesteert tegen de Amerikaanse inmenging in Azië.

Hieronder volgt een opsomming van de meest waardevolle fragmenten. Vaak werd hierin ook authentiek beeldmateriaal verwerkt.

1. Studentenprotesten

• Scène 8 (01:23:30 - 01:27:00): Witte Huis-vergadering op een luxeschip. Aanwezig zijn onder andere Richard Nixon, John Ehrlichman, Bob Haldeman en Henry Kissinger. Ze bespreken de hangende staatszaken. Bovenaan de agenda staan de studentenprotesten tegen de Vietnamoorlog.
  • De beelden waarmee de scène wordt ingeleid, tonen de rellen in Kent University (Ohio), waarbij vier doden vielen.

• Scène 9 (01:30:15 - 01:37:10): Richard Nixon treedt met enkele studenten in discussie over het belang van Amerika's inmenging in Vietnam.
  • Tijdens de discussie wordt gebruik gemaakt van expressieve beeldcitaten zoals het beeld van de stervende G.I.'s, het bekende beeld van het Cambodjaanse meisje dat door napalm werd verwond en het beeld van een Boeddhistische monnik die zichzelf in brand steekt. Bovendien speelt de scène zich af nabij het ‘Lincoln Memorial' in Washington D.C. Rond dit gebouw verzamelden in die periode duizenden jongeren om te protesteren tegen de Vietnamoorlog en tegen de repressie tegen hun protest, waarbij reeds enkele doden waren gevallen.

2. Vietnamoorlog

• Scène 8 (01:23:30 - 01:27:00): Een ander punt op de agenda - naast de studentenprotesten - is de oorlog in Vietnam.
  • Nixon hoopte de oorlog zo snel mogelijk op een voor de Amerikanen aanvaardbare manier te beëindigen. Hij wou de Vietnamezen aan de onderhandelingstafel dwingen door ze meedogenloos te bombarderen.
  • In deze scène zien we bondig en bevattelijk welke politieke visies de Amerikaanse buitenlandse politiek in de vroege jaren 1970 hebben vorm gegeven. De pro's en de contra's van elke beslissing worden door Oliver Stone aanschouwelijk gemaakt door de dialoogvorm die de president en zijn staf hanteren. De ene discussiepartner levert de these, de andere de antithese, waarna de synthese wordt uitgesproken door de president, met het goedkeuren van zijn staf.

3. Driehoeksdiplomatie

• Scène 8 (01:23:30 - 01:27:00): Het laatste hete hangijzer dat wordt besproken tijdens de voornoemde bijeenkomst, is de relatie van de VS met het communistische China.
  • Nixon wou het land - tegen alle verwachtingen in - erkennen. Hij was er immers van overtuigd dat het hem populairder zou maken in eigen land en dat de VS er op mondiaal vlak winst zou bij boeken. Hij betitelde zijn plan als ‘driehoeksdiplomatie' en ‘een meesterzet in het breken van het communisme in Azië'.

4. Watergateschandaal

• Scène 10 (02:10:00 - 02:17:00): De situatie in het Witte Huis in april 1973. De adviseur van de president, John Dean, praat met Howard Hunt, één van de inbrekers in het Watergate-gebouw. Dean vraagt er aan Hunt hoeveel geld deze nog zal eisen om Nixons rol in de inbraakaffaire te verzwijgen. Nadien brengt Dean verslag uit aan de president over zijn ontmoeting en tracht hem duidelijk te maken dat hun tactiek om het schandaal te laten uitdoven wel eens onbetaalbaar zou kunnen worden. Nixon treedt zijn adviseur bij en verzoekt Dean om de waarheid aan het licht te brengen en zelf als zondebok te fungeren.
  • Alle gesprekken in de ‘Oval Room' werden opgenomen op band. Het waren precies deze bandopnames die Nixon in een volgend stadium van het schandaal de das omdeden.

De werkelijke didactische waarde van deze film situeert zich echter niet op het illustratieve terrein (de Amerikaanse politieke geschiedenis neemt immers slechts een geringe plaats in binnen de Vlaamse leerplannen Geschiedenis). Wel biedt deze prent een ruime waaier aan mogelijkheden om leerlingen op een historisch kritische manier naar historische speelfilm te leren kijken en een zekere filmische geletterdheid bij te brengen.

Voor een uitgebreide bespreking van de didactische mogelijkheden van de film, verwijs ik graag naar een artikel uit 2008, gepubliceerd in Teaching History "History, citizenship and Oliver Stone" van Stephan Klein. Daarin suggereert hij onder meer om bepaalde scènes te vergelijken met ander bronnenmateriaal (waaronder authentieke beelden over de studentenprotesten, de biografie over Nixon van Stephan Ambrose, enzovoort). Op basis van deze vergelijking kan immers met de leerlingen worden gereflecteerd over het gebruik van fictie in historische speelfilm. Voorts stelt hij ook voor te polsen naar de betekenisverlening bij de studenten. De kans is immers groot dat éénzelfde scène door verschillende studenten op een verschillende wijze wordt geïnterpreteerd, afhankelijk van hun geslacht, ras, leeftijd, interesses of politieke, religieuze en sociaal-economische achtergrond. Filmteksten zijn immers bij uitstek poly-interpretabel. Tot slot, kan ook aandacht worden besteed aan de productiecontext van de prent en de beweegredenen van regisseur Oliver Stone voor het maken van zijn film om tot een breder filmisch inzicht te komen. 

 

Historiografie

Nixon kwam uit een armoedig Quaker gezin. Hij was vice-president onder Eisenhouwer (1952-1960) en werd als presidentskandidaat verslagen door John F. Kennedy. In 1968 werd hij alsnog verkozen tot president van de Verenigde Staten van Amerika. Hij kreeg te maken met een land dat er verdeelde meningen op nahield met betrekking tot de oorlog in Vietnam en dat net vergaande interne sociale hervormingen had ondergaan. Tijdens zijn presidentschap zocht Nixon toenadering tot de Sovjet Unie en China, en werd de Vietnamoorlog beëindigd. In 1972, het jaar dat Nixon werd herkozen, begon de Watergate-affaire. Het problematische van deze affaire was niet zozeer de inbraak in het hoofdkwartier van de 'Democratic National Convention', maar de poging van Nixons naaste medewerkers - en naar later bleek ook Nixon zelf - de zaak in de doofpot te stoppen. In augustus 1974 deed hij afstand van het presidentschap. In september 1974 kreeg Nixon van zijn opvolger Gerald Ford algeheel pardon.

Bijlages

Nixon_Historische_Kritiek_Werkbundel.pdf1.78 MB

Bronnen

• Websites:

http://www.filmkrant.nl/av/org/filmkran/archief/fk164/nixon.html

• Literatuur:

DEHULLU (V.) en GERYL (M.), Nixon (onuitgegeven essay), Gent, UGent, 2000, 22p.

HAMBURG (E.), Nixon. An Oliver Stone Film, New York, Hyperion, 1995.

KLEIN (S.), 'History, citizenship and Oliver Stone: a classroom analysis of a key scene in Nixon', Teaching History, 2008, Vol. 132, pp. 32-40.

ROMANOWSKI (W. D.), ‘Oliver Stone’s JFK’, Journal of Popular Film & Television, 1993, Vol. 21, pp. 63-72.

SALEWICZ (C.), Oliver Stone, Londen, Orion Media, 1997.

WILLEMS (F.), Nixon (onuitgegeven essay), Gent, UGent, 2001, 3p.