La Guerre du Feu

Inhoud

De film begint met een kwartier durende introductie van een Homo Neanderthalensis-stam. We zien de groep eten, slapen, geslachtsgemeenschap hebben en voor het vuur zorgen. Vooral dit laatste is belangrijk: de stam gaat zorgzaam met het vuur om en heeft specifiek één persoon aangeduid die voor het vuur moet zorgen. Het is dan ook van levensnoodzakelijk belang: het zorgt voor warmte, licht en bescherming tegen wilde dieren en zorgt ervoor dat er vlees gebraden kan worden. Het probleem is dat de stam duidelijk zelf niet weet hoe vuur te maken, maar het steeds moet “vinden”. Op een morgen wordt de stam aangevallen door primitieve Homo Erectus, die vele stamleden doden en enkele vrouwen ontvoeren. In het gevecht weten drie sterke mannetjes, Noah, Amoukar en Gaw, zich te onderscheiden. Hoewel de vuurbewaker erin slaagt het vuur dankzij een primitieve toorts brandend te houden, dooft het na een aanval van wolven toch uit. De stam is compleet overgeleverd aan de elementen en heeft geen warmte, licht en bescherming meer. Dit leidt tot een ruzie, waarbij een rivaliserende fractie Noahs leiderschap aanvalt. Uiteindelijk weet de stamoudste de gemoederen te bedaren en worden Noah, Amoukar en Gaw er met de toorts op uit gestuurd om vuur te gaan zoeken.

Al van in het begin is duidelijk dat het gezelschap voor vele gevaren staat. Het drietal wordt in de savanne achtervolgd door sabeltandtijgers en moet lange tijd schuilen in een kleine boom, waarvan ze uit hopeloosheid de bladeren opeten. Ook wolharige mammoeten vormen een bedreiging. Uiteindelijk ziet Noah in de verte een vuur, dat echter van een groep kannibalistische Homo Erectus blijkt te zijn. Hoewel het Noah, Amoukar en Gaw niet lukt om vuur te stelen, bevrijden ze wel Ika, een Homo Sapiens vrouw die door de kannibalen vastgehouden werd. Ondanks het wantrouwen van de mannen sluit ze zich bij hen aan en wint door het verzorgen van Noahs wonden diens vertrouwen. Later blijken de kannibalen gevolgd te zijn, maar kan Noah met behulp van een handjevol gras het vertrouwen van een roedel mammoeten winnen en zo de kannibalen verdrijven. Die avond hebben Noah en Ika geslachtsgemeenschap. Uiteindelijk krijgt Ika heimwee en keert ze terug naar haar stam. Noah, die verliefd is geworden op Ika, besluit haar te volgen. Wanneer hij het dorp nadert, verdrinkt hij bijna in het drijfzand, maar wordt gered door de Homo Sapiens van de Ivaka-stam. In het dorp leert Noah nieuwe gereedschappen kennen en ziet bovendien hoe men met een vuurboor vuur kan maken.

Amoukar en Gaw, die hun leider kwamen zoeken, werden inmiddels ook door de dorpelingen uit het drijfzand gered. De nacht na hun aankomst stelen ze een aantal speerdrijvers, steken ze de toorts aan de hand van het dorpsvuur in brand en slaan de tegenstribbelende Noah bewusteloos om hem terug mee te krijgen naar hun eigen stam. Ika, die inmiddels smoorverliefd lijkt op Noah, heeft alles gezien en volgt hen opnieuw. Ook op de terugtocht naar de groep van Noah, Amoukar en Gaw hebben Noah en Ika geslachtsgemeenschap. Wanneer de vier terug in de streek van de Neanderthalers aankomen, eisen Noahs oude rivalen de brandende vuurtoorts op. Bovendien valt een holenbeer Gaw aan. Met behulp van de speerdrijvers worden de rivalen gedood en weet Gaw te ontkomen aan de beer. Wanneer de vier weer bij de groep aankomen, laat de vuurbewaarder tijdens het vieren van Noahs terugkomst de vuurtoorts in het water vallen, waardoor alles verloren lijkt. Noah kalmeert echter de groep en begint vuur te maken. Dit lukt niet, waarna Ika het overneemt. Zij wint de groep voor zich door snel vuur te maken. Aan het einde van de film zien we hoe Amoukar en Gaw rond het kampvuur hun avonturen vertellen en hun wonden laten verzorgen. Noah en Ika zitten een eind verderop in een innige omhelzing. De film eindigt met het strelen van de zwangere buik van Ika door Noah. De toekomstige generatie lijkt verzekerd, een generatie die vuur niet langer moet gaan zoeken, maar het zelf kan maken.

Productie

La Guerre du Feu is een verfilming uit 1981 door de Frans-Canadese regisseur Jean-Jaecques Annaud van het gelijknamige boek, dat in 1911 werd gepubliceerd door de Belgische Franstalige broers Joseph Henri Honoré Boex en Séraphin Justin François Boex (pseudoniem J.-H. Rosny).

De film was oorspronkelijk een Frans-Canadees samenwerkingsproject, voor een deel gemotiveerd door de interessante fiscale voordelen die de Canadese overheid voor dergelijke projecten had vastgelegd. Tijdens de film wordt door de leden van de drie stammen de “Ulam” taal gesproken, die uitgevonden werd door de Britse schrijver en taalkundige Anthony Burgess, die bekend is van het door Stanley Kubrick verfilmde werk “A Clockwork Orange”. De taal werd door Burgess ontworpen door vele talen als het Engels, Frans, Nederlands, Italiaans met elkaar te vermengen vanuit het idee dat alle talen afkomstig zijn van één oertaal. De muziek werd geschreven door de Franse topcomponist Philippe Sarde en uitgevoerd door het Londens symfonisch orkest in de befaamde Abbey Road studio’s. De Britse zoöloog Desmond Morris, auteur van een hele reeks werken rond gebaren bij dieren, ontwikkelde een lichaamstaal gebaseerd op het gedrag van primaten die de acteurs tijdens de film hanteren.

La Guerre du Feu was een groot succes. De film kostte 12.5 miljoen dollar, maar bracht met 8.5 miljoen verkochte tickets in de VS in 1982 meer dan 67 miljoen dollar op. Hoewel er in de film geen verstaanbare taal gesproken wordt, verscheen de film in de Angelsaksische gebieden als “The Quest for Fire”.

Receptie

La Guerre du Feu werd zeer enthousiast onthaald. In 1981 werd de film genomineerd voor zes Césars: beste originele of aangepaste scenario, beste filmmuziek, beste fotografie, beste decors, beste film en beste regisseur. Het won deze laatste twee categorieën, won in 1982 een Academy Award voor beste make-up en hairstyle en won in 1983 de Genie Awards voor beste hoofdrolspeelster, beste kostuums, beste editor, beste filmmuziek en beste geluidseditor.

Veel recensenten noemen La Guerre du Feu de eerste geloofwaardige speelfilm over de oermens. Ze prijzen de gedurfde beslissing om taal noch ondertitels te gebruiken, en stellen dat het geheel van taal, haartooi, make-up, decor, gebarentaal, special effects enzoverder de film heel realistisch maakt. Men prijst ook de keuze van zeer expressieve acteurs, die het voor het publiek veel duidelijker maken wat er met bepaalde grommen, roepen of gebaren bedoeld wordt. Ook het relatieve trage verloop van de film, dat ervoor zorgt dat de karakters van de vier hoofdpersonages goed uitgebouwd kunnen worden, krijgt applaus. Andere recensenten bewieroken de keuze van de regisseur om vulgariteit en bloedvergieten niet uit de film te weren. De film toont volgens verschillende recensenten de goede en de slechte kanten van de mensheid: vriendschap, diversiteit, dapperheid, liefde, seksualiteit enerzijds, en geweld, xenofobie, machtshonger, oorlog en onbegrip anderzijds. Verschillende hedendaagse archeologen en paleontologen van vandaag werden ongetwijfeld naar een opleiding in hun vakgebied gelokt na het zien van de film.

La Guerre du Feu probeert met de uitgevonden oertaal en gebarentaal, de decors, de haartooi en de make-up duidelijk om een historisch accurate weergave van de prehistorie te schetsen. Het eerste mogelijke kritiekpunt ligt dan ook in dit streven. De film speelt ongeveer 80.000 jaar geleden, op het einde van het Midden-Paleolithicum, dat niet altijd even correct uitgebeeld wordt. De interacties tussen Homo Neanderthalensis en Homo Sapiens worden vandaag op een veel later tijdstip geplaatst: eerder tussen 40.000 en 20.000 jaar geleden. De Homo Erectus leefde ook nooit tegelijk met de Homo Sapiens. Het basisidee van de film, dat vuur noodzakelijk was voor de overleving van de mens, is ook betwistbaar, gezien wetenschappers aantoonden dat het subtype Homo er tussen 2.000.000 en 400.000 jaar geleden perfect in slaagde zonder vuur te leven. De hypothese dat er eerst troepen waren die vuur gebruikten, maar het zelf niet konden maken, is ook twijfelachtig. Het maken van vuur met vuurstenen en het maken van stenen werktuigen is sterk gelijkaardig, waardoor het onwaarschijnlijk is dat Neanderthalers in al die duizenden jaren werktuigen vervaardigen nooit toevallig een vonk opwekten. Ook het vechten tussen stammen voor vuur is waarschijnlijk inaccuraat, gezien vuur eenvoudig gedeeld kan worden. Het grove beeld dat van Neanderthalers geschetst wordt, met allerlei aapachtige kenmerken, is ook verkeerd. Neanderthalers liepen tegen 80.000 BC al twee miljoen jaar rechtop, begroeven al meer dan 25.000 jaar hun doden enzovoorts. Bepaalde dierlijke handelingen, zoals kwijlen bij het zien van prooi, komen zelfs bij apen niet voor. De speerdrijver die door de stam van Ika wordt gebruikt, werd pas ontwikkeld rond 22.000 BC. Ten slotte verliep de ontwikkeling van humor, geneesmiddelen, ethiek en seksualiteit veel langzamer, geleidelijker en complexer dan door de film geschetst.

Anderzijds zien we dat de film het vaak ook onverwacht juist heeft. In de jaren ’80 was de heersende mening dat de verschillende soorten van Homo Sapiens niet samen hebben bestaan en al zeker geen onderlinge geslachtsgemeenschap hadden. Modern DNA-onderzoek heeft echter uitgewezen dat dit hoogstwaarschijnlijk wel het geval was. We zien ook dat niemand in de jaren ’80 precies wist welke haarkleur Neanderthalers hadden, waardoor het portretteren met rood haar waarschijnlijk gewoon een gok was. Recente ontdekkingen hebben echter aangetoond dat zij inderdaad roodharig waren. Wanneer men het werk controleert op historische accuraatheid is het echter steeds belangrijk te beseffen dat de film al meer dan drie decennia oud is en gebaseerd werd op een boek van een eeuw geleden. De meeste fouten in de historische weergave zijn dan ook het gevolg van hiaten in de kennis of verkeerde wetenschappelijke consensussen in de jaren ’80. Op de DVD-versie stelt de regisseur in de “Making Of” dat hij de film met hedendaagse kennis aanzienlijk anders aangepakt zou hebben.

Onderwijs

La Guerre du Feu bevat zoals gezegd een groot aantal historiografische fouten. Verschillende critici verwijten Annaud dat hij de huidige en komende generaties met een verkeerd en gesimplificeerd beeld van de oermens opgezadelt. Als betrouwbaar historisch werk schiet de film door al deze fouten gewoon tekort. Toch ben ik persoonlijk van mening dat de film mits de juiste duiding door de leerkracht een verrijking van de lessen over de prehistorie kan betekenen. In de A-stroom van het secundair onderwijs komt “Het langzaam wordingsproces van de Homo Sapiens” en de “De ongelijktijdige overgang van nomadische op sedentaire levenswijze” aan bod. Gezien de geringe overblijfselen uit deze periode is het niet eenvoudig de lessen over deze materie te verrijken met bronnenmateriaal. De vondst van enkele botfragmenten interesseert de meeste (jonge) tieners amper. Het medium film is voor studenten van die leeftijd veel toegankelijker en doorbreekt bovendien meteen de vooronderstelling dat de prehistorie “een saaie periode” is.

De film kan het best in de les geïntegreerd worden door hem in kleinere stukken te tonen. Leerlingen zullen weinig opsteken van een integrale vertoning en bovendien zou dit meteen ook twee kostbare lesuren opslokken. De geslachtsgemeenschap tussen Noah en Ika wordt weliswaar niet expliciet in beeld gebracht, maar is desondanks niet geschikt voor jonge tieners. Bepaalde scènes bevatten ook special effects die vandaag voorbijgestreefd zijn. Het tonen van een aanval van sabeltandtijgers die zeer houterig bewegen of mammoeten die duidelijk olifanten in een kostuum zijn, zal de leerlingen niets bijleren en enkel flauwe moppen en gelach opleveren. Ook de historisch onbetrouwbare scènes worden beter achterwege gelaten. Ook de lange, trage introductie kan beter vervangen worden door een inleiding door de leerkracht, die de beginsituatie schetst, de namen van de hoofdpersonages geeft en al enkele kritische bemerkingen aanhaalt. Door telkens vóór het begin van een scène de beginsituatie uit te leggen, te zeggen op wat de leerlingen moeten letten en hen na afloop enkele korte vragen te stellen, zal het potentieel maximaal benut worden.

De eerste scène die voor de leerlingen interessant zou kunnen zijn, is deze tussen 05.20 en 06.40. We zien hoe de vuurbewaker en de stam in het algemeen het vuur zeer goed koesteren en meteen worden ook de meeste functies ervan uitgebeeld: de stam eet vlees dat op het vuur geroosterd werd, zit dicht in een kring om van de warmte te kunnen genieten en gebruikt een toorts om licht te hebben in de grot. Ook het verjagen van wolven met behulp van een vuurtoorts komt aan bod. De leerkracht kan deze scène aangrijpen om de leerlingen te confronteren met de mogelijke functies van vuur, en met het feit dat de beschikbaarheid ervan in tegenstelling tot vandaag niet altijd vanzelfsprekend is geweest.

Een andere scène die goed gebruikt kan worden is de intrede van Noah in het dorp van Ika (66.30 – 69.00). Het keramiek, de hutten, werktuigen, lichaamsbeschilderingen, maskers, dorpsfiguren en zo verder geven een goed beeld van hoe het er in een homo sapiens dorpje in die tijd mogelijks aan toe ging. Verschillende gebeurtenissen uit deze scène zoals de drie dikke vrouwen en het wegzakken van Noah en later ook Amoukar en Gaw in het drijfzand zorgen voor komische noten.

De scène tussen 20.45 en 22.25 toont de hiërarchische structuur van de stam, door te schetsen hoe een aantal stamleden Noahs autoriteit in twijfel trekken, maar het alfamannetje dankzij de dorpsoudste zijn positie bevestigd ziet en op queeste kan vertrekken. Ook de scène op het einde van de film (87.00 – 89.25) waarbij de splintergroep bij Noahs terugkeer met het vuur, opnieuw het leiderschap opeist onderstreept dit. Deze scène kan echter goed gebruikt worden om de leerlingen te doen inzien dat de overname van de speerdrijver van de Homo Sapiens door Noah en zijn vrienden hen onmiddellijk in staat stelt hun leiderspositie te bestendigen. Er is ook een scène waarbij Amoukar Ika probeert voor zich op te eisen en Noah zijn dominantie uitdrukt door hem te verdrijven, maar deze is door haar seksuele inhoud misschien minder geschikt.

De twee scènes tussen 71.55 en 75.40 enerzijds en 91.10 en 94.20 anderzijds kunnen ook gebruikt worden. In de eerste scène zien we hoe Ika Noah toont hoe hij vuur kan maken. Noah kan zijn ogen niet geloven en huilt van geluk. De tweede scène toont hoe Ika voor de ogen van Noahs stam vuur maakt, waardoor het kamp in gelukzalig gejuich uitbarst. Later zien we hoe iedereen van de stam Ika’s kunstje zelf probeert uit te voeren. De twee sequenties tonen aan hoe revolutionair het zelf opwekken van vuur wel niet was en welke grote psychologische, maatschappelijke, culturele,… gevolgen zo’n ogenschijnlijk “simpele” ontdekking wel niet kan hebben.

De film kan de leerlingen ook een aantal vakoverschrijdende waarden leren. Zo maakt de scène waarin Noah Ika wantrouwt en met stenen probeert te verjagen, duidelijk dat xenofobie ook al in het verleden speelde, maar ook dan zelden gerechtvaardigd was. De film slaagt er bovendien in om de vier hoofdpersonages elk te schetsen als menselijke karakters, waarmee de leerlingen zich ongetwijfeld snel mee gaan identificeren. Waar zij de eerste vijf minuten van de film waarschijnlijk onbedaarlijk zitten lachen met de vreemdheid van de oermensen, gaan leerlingen hoogstwaarschijnlijk steeds meer met Noah en co meeleven. Uiteindelijk zien zij in dat deze oermensen ook maar mensen waren, die er in hun tijd op deze aardbol in hun situatie op hun manier met hun beschikbare middelen het beste van probeerden te maken. Ook vandaag is dit voor elke mens, hoe verschillend dan ook, het geval.

Historiografie

Men vermeldt vóór de film dat het verhaal zich 80.000 BC (Before Common Era) afspeelt. Dit is ongeveer op het einde van het Midden-Paleolithicum, dus op het einde van het midden van de oude steentijd. Het Midden-Paleolithicum was vooral het tijdperk van de Neanderthaler, met als belangrijkste vernieuwing de Levalloistechniek, waarbij van een voorbewerkte kernsteen schilfers werden afgeslagen die als werktuig dienden, terwijl men voorheen na het afslaan van schilfers de kern als werktuig ging hanteren. De meeste Neanderthalers leefden als jager-verzamelaars en gebruikten hout, beenderen, huiden en dergelijke voor het vervaardigen van kledij, primitieve hutten en werktuigen. Door een grote kindersterfte, kindermoord, moedersterfte, barre leefomstandigheden en het weinige beschikbare voedsel was er een zeer geringe bevolkingsdichtheid en bevolkingsgroei. Omstreeks 80.000 BC bevolkten Neanderthalers, die afstamden van de Homo Heidelbergensis, die Afrika rond 500.000 BC vertrokken, grote delen van Europa en Azië. De verdere opmars van de Neanderthalers was echter niet mogelijk door het ontbreken van kennis over het opwekken van vuur. Verschillende eilanden werden echter bereikt dankzij het gebruik van boten. In tegenstelling tot wat in de film wordt getoond, gebruikten Neanderthalers zelden en waarschijnlijk nooit projectielen, maar bleven ze grote prooien doden door ze in een hinderlaag te lokken of te besluipen en daarna met knotsen of andere slagwapens te vermoorden.

Het seksueel dimorfisme (de verschillen tussen man en vrouw) was bij de Neanderthalers zeer groot, wat wijst op polygame relaties. Desalniettemin geloven sommige wetenschappers dat ook monogame relaties voorkwamen. Troepen waren hiërarchisch georganiseerd, maar er bestonden geen formele staten of overheden. Waarschijnlijk bestond de samenleving uit een soort bendes van 20 tot 30 of 25 tot honderd individuen gevormd door verschillende families. Deze bendes kwamen waarschijnlijk soms samen als “macro-bendes” om partners uit te wisselen of te feesten wanneer er een overvloed aan levensmiddelen beschikbaar was. Ook handel tussen verschillende bendes was waarschijnlijk al ontstaan. De meeste wetenschappers menen dat de verhouding tussen deze bendes fundamenteel egalitair was, waardoor gevechten of oorlogen zelden voorkwamen. Ondanks de hiërarchie binnen de toep werd er waarschijnlijk tussen leden van de stam overlegd wanneer beslissingen gemaakt moesten worden en was er amper een vastgelegde taakverdeling. Bovendien lijkt het erop dat mannen en vrouwen in het Midden-Paleolithicum gelijkwaardig werden behandeld.

Kunst en muziek waren al in het Vroeg-Paleolithicum ontstaan. In het Midden-Paleolithicum waren fluiten van bot, lichaamsbeschildering, grotschilderingen, Venusbeeldjes in opmars, maar het zou vooral in het Laat-Paleolithicum zijn dat deze vormen van kunst wereldwijd verspreid zouden geraken. De vroegste sporen van religie dateren van ongeveer 100.000 BC. Het begraven van de doden kan wijzen op een geloof in een leven na de dood. We zien dat de meeste Neanderthalers in deze periode vooral groenten en fruit aten, aangevuld met vlees en af en toe vis en schaaldieren. Sommige wetenschappers geloven dat kannibalisme wijdverbreid was, gezien er vele gebroken, aangevreten of bekraste mensenbotten aangetroffen worden, maar anderen stellen dat dit evengoed het gevolg kan zijn van ceremoniële of dierlijke activiteiten.

De geleidelijke overgang naar het Laat-Paleolithicum dient zich in de film duidelijk aan. Rond 200.000 BC ontwikkelde zich in Afrika de Homo Sapiens-soort, die zich omstreeks 50.000 BC over Europa had verspreid. Deze soort zou er uiteindelijk dankzij haar gebruik van het vuur in slagen de hele planeet te veroveren en verving na verloop van tijd compleet de Homo soorten Erectus en Neanderthalensis. Toch leefden de drie soorten hoogstwaarschijnlijk gedurende een tijd naast elkaar, gezien er in Eurazië overblijfselen werden teruggevonden die dateren uit 30.000 BC. Ook bewijzen van seksuele contacten tussen de Neanderthalers en Homo Sapiens werden teruggevonden. Aanvankelijk verschilden de Homo Sapiens in hun levensstijl amper van de Neanderthalensis, maar desalniettemin dreef hun grotere hersencapaciteit de soort tot allerlei uitvindingen, die hen sterk zouden doen afwijken van de door Neanderthalers platgetreden wegen. Voorbeelden van belangrijke innovaties waren hier de harpoenen, betere hutten, speerdrijvers, pijl en boog, keramiek, de domesticatie van dieren en uiteindelijk de ontwikkeling van de landbouw en de sedentarisatie, zo’n 10.000 jaar geleden.