Door: gastauteur Isaura Calsyn
Een object uit het verleden blijft materieel bestaan, maar zijn betekenis kan doorheen de tijd sterk veranderen. IPG-alumna Isaura Calsyn buigt zich in deze blogpost over het belang van samenwerking tussen musea en de gemeenschappen die de verzamelde objecten hebben voortgebracht, zogenaamde “source communities”.
“Een masker is niet zomaar een structuur die werd gecreëerd. Het is geen attribuut dat ze gebruikten om te dansen. Het is eigenlijk een geest en het vervult een bepaalde functie: het is een ritueel.”
Dit is de stem van Mulume Griot Tshitenge, de gardien des traditions congolaises en de ambassadeur van de collectie Congolese objecten van Etnografische Verzamelingen Universiteit Gent. Hij wil mensen bewustmaken van de oude gebruiken en rituelen van zijn volk. Kennis die spijtig genoeg dreigt verloren te gaan. Wat er nog overblijft zijn de objecten. Deze materiële resten zijn verzameld in een koloniale context en hebben een immens verleden achter de rug. Ze kunnen iets totaal anders betekenen voor de ene en tegelijk iets totaal anders voor de andere, maar uiteindelijk zorgen ze allemaal voor een direct contact met het verleden.
Antropologen en etnografen waren er lang van overtuigd dat deze verzamelingen een directe weerspiegeling waren van dé Congolese cultuur. Één visie was dominant, de academische, terwijl de context of betekenis voor de Congolezen zelf niet aan bod kwam. Een object is echter zoveel meer dan die ene visie. Het kent verschillende levensfasen. De creatie van een masker is de eerste fase, waarbij de maker een bepaalde symbolische betekenis geeft aan dat masker. Wanneer er ingrijpende culturele veranderingen plaatsvinden, bijvoorbeeld de kolonisatie, wordt het object handelswaar. Het masker kan dan terechtkomen in een museumcollectie. In dat museum krijgt het eigenlijk opnieuw een sacrale waarde en betekenis. Maar de betekenis die het museum aan het object geeft kan erg verschillen van de betekenis die de maker gaf. Ivan Karp verwoordt op een prachtige wijze de verschillende interpretaties van een object:
“It can be a piece of art, a sign of a culture’s place in an evolutionary hierarchy, a sign of heritage, or a mark of oppression.”
Werken met objecten als historische bron heeft als voordeel dat ze stabiel zijn. Een gebeurtenis ontstaat op een bepaald moment in tijd en ruimte, maar verdwijnt daarna weer. Een object daarentegen blijft materieel bestaan doorheen de tijd en is niet alleen een overblijfsel van het verleden, maar heeft ook een bepaalde betekenis in het heden. Het kan dienen als ankerpunt voor het opbouwen van een identiteit. In deze tijden van globalisering en verandering gaat migratie voor etnische groepen vaak gepaard met grote onzekerheid. Wie ben ik nu? Wat wordt er van mij verwacht? Door hen in contact te brengen met een deel van hun materieel erfgoed krijgen ze inzicht in waar ze vandaan komen, en als gevolg ook in wie ze vandaag zijn. Daarom is het zo belangrijk om niet enkel de stem van de expert te horen, maar ook van Mulume en anderen, die een enorme hoeveelheid mondeling overgedragen kennis kunnen delen.
Het wordt tijd dat gemeenschappen zelf hun verhaal kunnen vertellen. Bij orale bronnen wordt niet de gebeurtenis, maar wel de herinnering aan die gebeurtenis door persoonlijke ervaring beschreven. In culturen met weinig geschreven bronnen zijn objecten en orale overleveringen dus uitermate belangrijk voor het creëren van een identiteit. De begeleiding van experts is daarbij welkom.
De gemeenschappen kunnen het museum dus helpen om de gebrekkige informatie over de herkomst en het gebruik van een object aan te vullen. Hun mondeling overgedragen tradities vormen dan een kennisbron, waardoor etnische gemeenschappen vaak aangeduid worden met de term “Source Communities”. Natuurlijk kunnen er discussies ontstaan over de interpretatie van een bepaald object. De subjectiviteit van mondelinge bronnen is al meerder malen aangekaart. Toch hebben projecten met Source Communities een grote kans op slagen wanneer het museum de rol opneemt van bemiddelaar. Het ultieme streefdoel is dat het museum niet enkel gezien wordt als mausoleum van waardevolle objecten, maar ook als levendige plaats van betekenis voor gemeenschappen die een deel van hun erfgoed in dat museum kunnen vinden.
Cruciaal bij het werken met Source Communities is het opbouwen van een vertrouwensband. Het aanstellen van ambassadeurs in het museum kan een unieke kans bieden om de samenwerking met de lokale gemeenschappen te versterken. Mulume is zo’n ambassadeur. Hij engageert zich door zijn kennis over rituelen en orale tradities met ons en het publiek te delen. Zijn visie wordt geplaatst in een groter verhaal, een samensmelting van academische kennis en persoonlijke herinnering.
Het betrekken van Source Communities zorgt er ook voor dat het museum bezig is met de hedendaagse sociale, culturele en educatieve vraagstukken. De leefwereld van bepaalde minderheden, bijvoorbeeld de Congolese diaspora gemeenschap in Gent, wordt zo direct bij het proces van betekenisgeving betrokken. Vroeger legde men vooral de nadruk op het verzamelen van objecten om ze dan te plaatsen binnen volledige en harmonieuze verhalen. Het geloof in grote verhalen en absolute objectiviteit is is postmoderne tijden getaand. Meerstemmigheid en publieksoriëntatie spelen een steeds grotere rol en zorgen voor meer culturele diversiteit.
Over de auteur
Isaura Calsyn is masterstudente geschiedenis met een specifieke interesse in publieksgeschiedenis. Vorig jaar deed ze stage bij Etnografische Verzamelingen van de Universiteit Gent. “Bij het EVUG heb ik kunnen meewerken aan de ontwikkeling van projecten die gestuurd zijn vanuit een nieuwe visie op museumwerking. Een visie die de inspraak van etnische gemeenschappen in hun erfgoed en de begeleiding van die gemeenschappen in hun identiteitsproces voorop stelt. Het enthousiasme van mijn mentor en de andere medewerkers hebben mij enorm gestimuleerd om mijn interesse in publieksgeschiedenis in de toekomst verder te exploreren.”
Literatuur
Alivizatou, Marilena. “Museums and Intangible Heritage: The Dynamics of an ‘Unconventional’ Relationship.” Papers from the Institute of Archaeology 17 (2006): 47-57.
Cauvin, Thomas. Public history: a textbook of practice. New York: Routledge, 2016.
Gielen, Pascal. De onbereikbare binnenkant van het verleden. Over de enscenering van het culturele erfgoed. Leuven: LannooCampus, 2007.
Karp, Ivan. Museums and communities. The politics of public culture. Washington D.C: Smithsonian Institution, 2013.
Kasfir, Sidney Littlefield. African Art and the Colonial Encounter. Inventing a Global Commodity. Bloomington: Indiana University Press, 2007.
Vierregg, H. Inleiding in ICOFOM International Studies Series Supplement 33, 2004.