De film vertelt het verhaal van de mooie, joodse zangeres, Rachel Stein, die elf jaar na de bevrijding vanuit haar nieuwe thuisland, Israël, terugkijkt naar haar oorlogsverleden.
Rachel woont tijdens de Tweede Wereldoorlog ondergedoken bij een Nederlandse boerenfamilie tot haar onderduikadres in september 1944 per ongeluk wordt gebombardeerd door de Geallieerden. Samen met een jonger zeiler, die op het moment van het bombardement bij Rachel voorbijvaart, kan ze op tijd vluchten. Kort daarna worden ze benaderd door een zekere Van Gein, die beweert bij het verzet te horen. Hij overhaalt hen te vluchten langs de rivier, de Biesbosch, naar bevrijd gebied. Aangekomen bij de vluchtboot, ziet Rachel haar ouders en broertje sinds lange tijd terug. Ze stappen allemaal hun vrijheid tegemoet. Maar niet lang na de afvaart, kruist de boot een Duitse patrouille. De Duitsers schieten alle Joodse vluchtelingen op een brutale manier neer en niemand kan ontkomen, behalve Rachel, die nog snel weet het water in te duiken.
Op dat moment start voor Rachel een heel nieuw leven! Ze besluit zich aan te sluiten bij het verzet onder leiding van Gerben Kuipers. Met zijn hulp bekomt ze een nieuwe identiteit, en vanaf dat moment gaat ze door het leven als Ellis de Vries. Al snel wordt Rachel ingeschakeld in de verzetsgroep bij enkele gevaarlijke operaties betreffende wapensmokkel, samenwerking met de Geallieerden, …
Wanneer de zoon van Gerben, samen met enkele andere verzetsleden, wordt gevangengenomen door de Duitsers, zet de verzetsgroep een plan op poten om hen te bevrijden. Om dit plan te doen slagen moet Ellis een affaire beginnen met de sympathieke Duitse ‘Hauptsturmführer’ Ludwig Müntze, op wie ze tijdens een eerdere treinrit een grote indruk had gemaakt. Door haar charmante en sympathieke voorkomen slaagt ze daarin en al snel kan ze een baan versieren als secretaresse in het Duitse SD-kantoor in Den Haag.
Vanaf nu gaat de bal aan het rollen. Ellis ontdekt namelijk dat de schietpartij in de Biesbosch, waar ze haar hele familie voor haar ogen heeft zien sterven, in scène was gezet door Van Gein en de Duitse onderofficier Franken, voor wie ze werkt. Ze schakelt Müntze, die reeds de waren identiteit van Ellis heeft ontdekt en verliefd op haar is geworden, in om Franken te stoppen. Müntze geeft Franken aan bij zijn overste, maar door het gebrek aan bewijs wordt niet Franken maar hij ter dood veroordeeld voor hoogverraad. Ellis, die geen andere uitweg meer ziet, besluit daarom met enkele verzetsleden, haar gevangen genomen vrienden en Müntze te bevrijden. Dit plan mislukt echter en de verzetsleden worden gedood. Ellis wordt, net als Müntze opgesloten. Een vertrouweling van Müntze weet echter, met de hulp van Ellis vriendin van kantoor, Ronnie, het koppel te bevrijden. Samen duiken ze onder op een woonbootje op zee, waar ze het einde van de oorlog afwachten.
Als de oorlog dan eindelijk gedaan is, besluiten Müntze en Rachel op zoek te gaan naar de verrader, die ervoor heeft gezorgd dat Rachels ouders en de gevangen genomen verzetsleden zijn vermoord. Tijdens een bezoek aan haar notaris, die ze verdenkt van het verraad, komt ze in het bezit van zijn agenda (zwart boekje) met aantekeningen van zijn cliënten. Wanneer een indringer de notaris net op dat moment in zijn eigen huis vermoordt, worden de twee herkend en opnieuw opgesloten. Müntze wordt alsnog ter dood gebracht en Rachel komt terecht in een ‘gevangenis’ voor landverraders. Daar wordt ze mishandeld en vernederd, tot ze wordt gered door haar oude verzetsmakker, Hans Akkermans.
Hans blijkt echter niet te zijn, wie Rachel denkt dat hij is. Nadat hij haar probeert te vermoorden met een overdosis insuline, slaagt Rachel er alsnog in te ontsnappen. Wanneer ze enkele maanden later Gerben Kuipers ontmoet, die tijdens de opgravingen van Nederlandse verzetsleden, het lichaam van zijn zoon zoekt, ontdekken ze – aan de hand van het zwarte boekje dat Rachel vond bij de notaris – dat Hans achter het verraad tijdens de oorlog heeft gezeten. Beiden zetten daarom de achtervolging in en vermoorden hem. Daarna vertrekt Rachel naar Israël om er een nieuw leven op te bouwen…
Zwartboek werd geregisseerd door de gevierde Nederlandse regisseur Paul Verhoeven, die na ruim twintig jaar in de Verenigde Staten te hebben verbleven om er enkele internationale films op poten te zetten, opnieuw zijn thuishaven opzocht met het doel opnieuw een Nederlandse productie klaar te stomen. De filmopnames startten in 2002 en vonden voor het grootste deel plaats in Den Haag. Daarnaast werd ook gefilmd bij het meer van Galilea in Israël, in Hoogwoud, in Giethoorn, in Amsterdam, in Dordrecht, …
Bij het schrijven van de film baseerden de twee schrijvers, Paul Verhoeven en Gerard Soeteman, zich op enkele waargebeurde verhalen en personen uit de Nederlandse verzetsgeschiedenis. Zo werden verschillende aspecten van het leven van verzetsstrijdster Esmée van Eeghen verwerkt in de rol van Rachel Stein (of Ellis de Vries). De rol van de Jodenlokker, Van Gein, werd dan weer gebaseerd op het leven van Ans van Dijk en Andries Riphagen. Het verhaal van de notaris tenslotte, kende grote overeenkomsten met het leven van de in 1945 vermoorde notaris De Boer.
Het doel van de schrijvers was een zo genuanceerd mogelijk beeld te brengen van de verzetspraktijken in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog, waarbij de verhaallijnen dicht bij de eigenlijke gebeurtenissen aan zouden sluiten. Ze wilden dus vooral duidelijk maken dat de werkelijkheid geen eenzijdig verhaal van ‘goed’ of ‘fout’ is, maar veel breder moet gezien worden. Niet iedereen uit het verzet was goed en niet alle Duitsers waren slecht. Dit komt in Zwartboek dan ook zeer duidelijk aan bod.
De film werd de duurste ooit in de Nederlandse filmproductiegeschiedenis, met een prijskaartje van 17 miljoen euro. Hij werd gefinancierd door de productiemaatschappij, Fu Works (San Fu Maltha, Nederland) en enkele kleinere productiemaatschappijen onder leiding van Jeroen Beker, Teun Hilte, Jens Meurer, Jos van der Linden en Frans van Gistel. Ondanks het grote succes van de film, betekende dit hoge prijskaartje toch een domper op de feestvreugde, aangezien kort na de release van de film in de media werd bekend gemaakt dat een groot aantal medewerkers nog steeds niet was uitbetaald. Een faillissement kon toen nog net vermeden worden.
Zwartboek werd, nog voor de film in première ging op het Filmfestival van Venetië, verkocht aan vijftig landen, waaronder Frankrijk, Groot-Brittannië, Duitsland, Zwitserland en Turkije. De film werd hierdoor alsnog een groot commercieel succes.
Receptie door het grote publiek
Over het algemeen werd de film Zwartboek goed bevonden. Het grote publiek toonde meteen haar interesse, wat ervoor zorgde dat de film na slechts vier dagen reeds een ‘Gouden Film’ kreeg voor de 100.000ste bezoeker. Drie weken later sleepte hij een ‘Platina Film’ in de wacht voor zijn 400.000ste bezoeker en na iets meer dan een jaar kon de film in Nederland meer dan een miljoen bezoekers lokken, goed voor ook een ‘Diamanten Film’. Wereldwijd draaide de film bovendien een – voor een Nederlandse productie – recordomzet van 22 miljoen dollar.
De film kreeg daarnaast verscheidene prijzen, zoals drie ‘Gouden Kalveren’ voor de beste regie (Paul Verhoeven), beste actrice (Carice van Houten) en beste speelfilm (Fu Works) in 2006. Daarnaast won de film bij haar release op het Filmfestival van Venetië de ‘Premio Arca Cinemagiovani’ en werd hij uitgeroepen tot de ‘Beste Nederlandse Film Aller Tijden’. Daarenboven won de film nog verschillende prijzen op minder bekende filmfestivals. Naast de bovenstaande prestigieuze prijzen werd de film genomineerd voor een BAFTA Award, een Gouden Leeuw, …
Receptie door critici en academici
Critici waren, in tegenstelling tot het grote publiek, minder eensgezind over de film. Zo kwamen veelzeggende, negatieve kritieken van onder andere de Nederlandse schrijfster, Jessica Durlacher in het magazine ‘Vrij Nederland’ en de Vlaamse filmcriticus Steven De Foer in ‘De Standaard’ over de historische correctheid, geloofwaardigheid en relevantie van de film.
In andere kranten en magazines werd de film dan weer geprezen om zijn dynamiek en visuele souplesse, zoals professor James Naremore in het filmmagazine ‘Film Quarterly’. Hij loofde de film namelijk om zijn losse sfeer rond de verschillende verhaallijnen, ironische verwijzingen naar historische gebeurtenissen vandaag en de nuance die Verhoeven in de film maakt tussen ‘goed’ en ‘slecht’.
Wat kan deze film nu betekenen voor het onderwijs? Zoals reeds besproken in de onderdelen ‘Receptiedebat’ en ‘Historiografie’, bevat de film verschillende elementen, waaruit blijkt dat de regisseur een loopje heeft genomen met de werkelijkheid. Zo overleeft het hoofdpersonage verschillende dodelijke situaties en wordt ze telkens op een spectaculaire wijze gered. Ook de verzetsacties hebben vaak een al te hoog ‘Hollywood’-gehalte.
Desondanks zitten er toch verschillende scènes in Zwartboek, die voor de lessen rond de Tweede Wereldoorlog relevant en illustratief kunnen zijn. Dit was trouwens ook het doel van de auteur en regisseur, Paul Verhoeven. Hij wilde jongeren namelijk informeren over de gebeurtenissen van de Tweede Wereldoorlog in relatie tot de actuele werkelijkheid.
Bij wijze van 'historische claim' ontwikkelden de makers van Zwartboek bovendien enkele lespakketten met thema’s zoals racisme, verraad, … Maar ook zonder deze lespakketten kan de film in de lessen geschiedenis worden geïntegreerd.
Hieronder worden de meest relevante fragmenten, die in de les kunnen getoond worden, kort besproken.
1. Het leven op een onderduikadres in bezet gebied tijdens Wereldoorlog II
Hoewel in de film slechts heel kort wordt ingegaan op het onderduiken van het hoofdpersonage, zijn de weinige scènes omtrent dit thema heel illustratief. Zo toont de film duidelijk hoe zowel het gezin als de onderduiker op zijn hoede moest zijn. Bovendien wordt mooi getoond, dat in de oorlog niet zwart-wit werd gedacht. Zo zien we dat de mensen die Rachel een onderduikplaats geven, het toch niet hebben voor de joden.
2. De (Nederlandse) samenleving onder Duitse bezetting
In de film zijn er verschillende scènes waarin het leven onder de Duitse bezetting wordt geïllustreerd. Deze beelden kunnen gebruikt worden in de lessen over de impact van de bezetting op de bevolking. Ook de permanente aanwezigheid van Duitsers wordt in enkele van deze scènes zeer mooi getoond.
3. Het verzet tijdens Wereldoorlog II
Hoewel de meeste scènes over de verzetsdaden van de communistische verzetsgroep, waartoe Ellis behoort, overdreven heldhaftig in beeld zijn gebracht in de film, geven enkele scènes toch een waarachtig beeld van hoe het verzet in de oorlog te werk ging. Deze scènes kunnen dus ook in de klas getoond worden. Zij spreken immers tot de verbeelding van de leerlingen spreken.
4. De stationering van de Duitse inlichtingendiensten in bezet gebied
Wat in de film ook heel goed in beeld is gebracht, is de stationering van de Duitse administratieve diensten in grote steden (hier: Den Haag). Zo is te zien hoe het Plein in Den Haag omgetoverd werd tot een bolwerk van de Duitse SD (Inlichtingendienst). Hun hoofdkwartier wordt sterk bewaakt en het wemelt er van de Duitse soldaten. Bovendien wordt hun administratieve ijver – iets wat heel vaak wordt aangehaald in de lessen – ook sterk in de verf gezet. Wat verder ook duidelijk te zien is, is dat de Duitsers - ondanks het feit dat het einde van de oorlog nabij is - nog steeds in de veronderstelling zijn dat zij de oorlog zullen winnen.
5. De behandeling van de gevangenen door de Duitsers
De Duitse werkwijze, met betrekking tot het ondervragen van verzetsleden, wordt ook mooi geportretteerd in Zwartboek. Zo komen in meerdere scènes gruwelijke beelden of geluiden voor, die deze verschrikkelijke mishandelingen bewijzen. De Duitsers deden dit uiteraard maar met één doel: informatie over medeplichtigen verkrijgen.
6. De sfeer na de bevrijding
Een ander aspect dat Paul Verhoeven op een degelijke manier in de film heeft verwerkt, is de bevrijding door de Geallieerden. Zo schetst hij een goed beeld van de sfeer die er hing, toen Nederland eindelijk werd verlost van de Duitse bezetters. Bovendien komt ook de volksrepressie zeer duidelijk aan bod, zoals het afscheren van het haar van de ‘moffenhoeren’, de vernederende ‘gevangenissen’, …
De film speelt zich af in Nederland in 1944 en snijdt thema’s als verzet, collaboratie met de vijand en verraad aan. In deze setting probeert regisseur Paul Verhoeven een menselijk verhaal te vertellen over de gebeurtenissen tijdens de laatste jaren van de Duitse bezetting in Nederland. Ondanks de soms ongeloofwaardige en vaak overdreven dramatische scènes, slaagt hij er toch in een historisch geloofwaardig beeld te schetsen van de Nederlandse samenleving onder de Duitse bezetting.
In de jaren ’30 brak in Nederland, net als in verschillende andere Europese landen, een economische crisis uit. Ten gevolge van deze crisis kwam ook in dit land een politieke radicalisering op gang, waardoor het nationaalsocialisme vrij spel kreeg. De Nationaalsocialistische Beweging (NSB) werd opgericht en vele Nederlanders werden lid. Toen de Duitsers in 1940 een ‘Blitzkrieg’ startten tegen Nederland, was het land hier bovendien totaal niet op voorbereid, waardoor een snelle capitulatie volgde. Vanaf mei 1940 kwam Nederland dan ook onder Duits bestuur, wat een stevige stempel heeft gedrukt op de toenmalige samenleving.
In het begin van de oorlog kwam weinig verzet tegen de Duitse overheersing. Het was pas vanaf 1943, toen de Jodenvervolgingen begonnen toe te nemen en er steeds meer mensen moesten onderduiken, dat de Nederlandse bevolking zich intensiever ging verzetten tegen de Duitse bezetter. Onder dit verzet vielen verschillende organisaties en verenigingen, die veelal ondergronds werkten. Een groot deel daarvan was communistisch. De Nederlandse verzetsorganisaties hielden zich vooral bezig met het verzorgen van onderduikadressen voor Joden, het vervalsen van bonnen en officiële documenten, spionage, het smokkelen van wapens, … Vaak werkten ze ook samen met de Geallieerden.
Uiteraard lieten de Duitsers zich niet onbetuigd. Ze reageerden op deze verzetsacties op verschillende manieren. Zo installeerden ze in bezet gebied een ‘Sicherheitsdienst’ (SD), een staatsveiligheidsdienst, die informatie moest verzamelen omtrent verdachte personen en politieke tegenstanders moest ontmaskeren en gevangennemen. Daarnaast lieten ze ook ‘vertrouwensmannen’ (‘V-Männer’ of ‘V-Frauen’) infiltreren in verzetsorganisaties, die als informanten werkten voor de SD. Tenslotte voerden ze geregeld represailles uit voor geleden schade of vermoorde medestanders in de vorm van executies en gijzelingen. Naarmate de oorlog verder ontwikkelde, namen deze Duitse tegenacties bovendien in grimmigheid toe.
Toen de oorlog voorbij was, volgde een korte periode van buitensporige repressie. Moffenhoeren en collaborateurs werden bespot en vernederd en velen van hen werden gevangen gezet in grote pakhuizen. Daar werden ze door de bewakers nog verder vernederd en mishandeld. Daarnaast vonden na de oorlog, onder Geallieerde supervisie, verschillende – vaak onterechte – veroordelingen plaats, waardoor ook hier nog velen het leven lieten. Dit beestachtige optreden van de Nederlandse bevolking valt natuurlijk voor een groot deel te verklaren door de oorlog, waarin zeer veel mensen heel erg hadden geleden. De Duitsers en hun medewerkers hadden dan ook veel op hun kerfstok: 85% van de Joden en een kwart van de communisten hadden namelijk het leven gelaten tijdens de Duitse bezettingsperiode.
Veel van bovenstaande elementen en gebeurtenissen komen in Zwartboek dan ook in zekere mate aan bod.
BAKKENES (B.). “Zwartboek: het ware gezicht van vriend en vijand.” In: De Anti-Fascist, 2 (mei 2007), pp. 19-20.
BAKKENES (B.). “Zwartboek deel 2: de realiteit achter de film.” In: De Anti-Fascist, 3 (augustus 2007), pp. 3-9.
DE WEVER (B.) en VANDE WINKEL (R.). “Sterke verhalen en foute uitvindingen. De historische speelfilm als geschiedenisfabriek.” In: Filmsporen. Opstellen over film, verleden en geheugen. Gent, Academia Press, 2007, pp. 198-212.
NAREMORE (J.). “Films of the Year 2007”. In: Film Quarterly, 61 (2008), 4, pp. 48-61.
De Volkskrant, ‘Film Zwartboek hangt faillissement boven het hoofd’, in: <http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2676/Cultuur/article/detail/782225/2006/10/13/Film-Zwartboek-hangt-faillissement-boven-het-hoofd.dhtml>, geraadpleegd op 18.05.2013.
De Volkskrant, ‘Verhoevens Zwartboek al aan vijftig landen verkocht’, in: <http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2676/Cultuur/article/detail/759311/2006/08/21/Verhoevens-Zwartboek-al-aan-vijftig-landen-verkocht.dhtml>, geraadpleegd op 18.05.2013.
Histoforum, ‘Zwartboek als geschiedenisles’, in: <http://oud.digischool.nl/gs/community/zwartboek.htm>, geraadpleegd op 18.05.2013.
IMDB Zwartboek/Black Book, in: <http://www.imdb.com/title/tt0389557/>, geraadpleegd op 18.05.2013.
NRC Handelsblad, ‘Zwartboek trekt in eerste weekend 125.000 bezoekers’, in: <http://vorige.nrc.nl/kunst/article1724568.ece/Zwartboek_trekt_in_eerste_weekend_125.000_bezoekers>, geraadpleegd op 18.05.2013.
Nu.nl, ‘Zwartboek verkozen tot beste Nederlandse Film’, in: <http://www.nu.nl/film/1772490/zwartboek-verkozen-tot-beste-nederlandse-film.html>, geraadpleegd op 18.05.2013.
VPRO Cinema, ‘Interesse voor Zwartboek groot. Nieuwe Verhoeven al aan achttien landen verkocht’, in: <http://www.cinema.nl/artikelen/2160618/interesse-voor-zwartboek-groot>, geraadpleegd op 18.05.2013.
VPRO Cinema, ‘Recordomzet Zwartboek in VS’, in:<http://www.cinema.nl/artikelen/2155066/recordomzet-zwartboek-in-vs>, geraadpleegd op 18.05.2013.
Zwartboek: De Film, in: <http://www.zwartboekdefilm.nl/>, geraadpleegd op 18.05.2013.
Om de gerelateerde filmfragmenten te kunnen bekijken, dient u zich eerst aan te melden. U kan inloggen via de link onderaan deze pagina.