Vision - Aus dem Leben der Hildegard von Bingen

Inhoud

Zoals de titel Vision – Aus dem leben der Hildegard von Bingen reeds aangeeft, was het opzet van de film niet zozeer het verfilmen van een exhaustief verslag van Hildegards leven, maar eerder het in beeld brengen van haar belangrijkste levensfases. Dit resulteerde in een zeer fragmentarisch verhaal, waarin niet echt een klassieke verhaalopbouw te vinden is.

Een eerste belangrijke gebeurtenis is de (onvrijwillige) intrede van Hildegard in het klooster. Zij wordt daarbij toevertrouwd aan Jutta von Sponheim en leeft samen met haar en de jongere Jutta in een kluis. Na enige tijd zijn Hildegard en Jutta oud genoeg om hun leven als nonnen in het klooster aan te vatten.

Een tweede belangrijk gebeuren is het heengaan van Hildegards mentor, Jutta. Na haar dood neemt Hildegard haar functie als magistra in het nonnenklooster over. Hierbij komt ook de jaloezie van de jongere Jutta naar boven. Zij gunt Hildegard de positie als meesteres niet en laat dit duidelijk blijken, onder meer in de verkiezing van de nieuwe magistra.

Daarna wordt Hildegards personage wat verder uitgediept. Zo komt haar nauwe, vriendschappelijke band met medemonnik Volmar aan bod en wordt haar voorliefde en veelzijdige aanleg voor verscheidene dingen, zoals kruidengeneeskunde en muziek, mooi in beeld gebracht. Hildegard krijgt bovendien haar eerste visioenen en begint deze - met de toestemming van de paus en de hulp van Volmar - te noteren. Deze verschillende thema’s werken nog door in de marge van het vervolg van het verhaal, maar staan nooit meer echt centraal.

Op een bepaald ogenblik treedt de jonge Richardis vrijwillig in het klooster van Hildegard. Hieruit bloeit een diepgaande moeder-dochterband tussen beide vrouwen, die doorheen de film steeds sterker wordt. Dit tot grote ergernis van de overige nonnen, die zich (net als Jutta in het begin van de film) wat verwaarloosd voelen.

Een volgende belangrijke gebeurtenis in het leven van Hildegard is de stichting van het nieuwe vrouwenklooster te Rupertsberg. De afscheiding van het klooster te Disibodenberg gaat gepaard met heel wat conflict en weerspannigheid bij de mannelijke gemeenschap. Zij verliezen met Hildegard immers hun bron van inkomsten door pelgrimages. Niettemin drijft Hildegard haar zin door en vertrekt zij naar de nieuwe locatie om er een klooster op te richten. Tijdens de bouw en de beginjaren van het klooster zien we echter steeds meer spanningen in de nonnengemeenschap opduiken. Niet iedereen was het immers eens met de afscheuring van Disibodenberg. Uiteindelijk is het kloostergebouw af en kan de nonnengemeenschap terug op zijn plooi komen. Net wanneer Hildegard de draad van het gewone kloosterleven opnieuw opneemt, komt de moeder van Richardis melden dat haar dochter verplaatst wordt naar een ander klooster om daar zelf als abdis te functioneren. Hildegard is kapot van dit nieuws en weigert halsstarrig om Richardis te laten gaan. Deze koppigheid resulteert in een emotionele uitbarsting van Hildegard, veruit de meest expressieve scène in de volledige film. Uiteindelijk moet zij zich toch neerleggen bij deze wending en vertrekt Richardis naar haar nieuwe woonst.

Kort daarna sterft Jutta. Op haar sterfbed toont ze berouw voor wat zij Hildegard heeft aangedaan. Enige tijd later komt de broer van Richardis in het klooster melden dat zijn zus - die zeer ongelukkig was in haar nieuwe klooster - eveneens is gestorven.

De film maakt dan een sprong in de tijd en we zien Hildegard zes jaar later doodziek in bed liggen. Op aansporen van God geneest zij echter en krijgt zij via visioenen een nieuwe opdracht. Deze opdracht houdt in dat zij op prediktocht moet vertrekken. Hildegard geeft gehoor aan de roep van de engelen en vertrekt effectief met haar vriend Volmar op tocht. Deze scène is dan ook het (plotse) einde van deze film.

Productie

Margarethe von Trotta is zonder twijfel de stuwende kracht achter de film Vision: Aus dem leben der Hildegard von Bingen.  Niet alleen regisseerde ze de film, ze schreef ook het scenario. Von Trotta is geen onbekende in de filmwereld. Zij zetelde als één van de beroemdste Duitse cineasten in de jury van het filmfestival van Venetië in 1980 en in 1995. Naast regisseuse en scenarioschrijfster is ze ook actrice. Als zelfverklaard feministe is Von Trotta voortdurend op zoek naar verhalen over sterke vrouwen en dit in het kader van een politieke achtergrond. Ze behoort tot wat filmkenners de ‘New German Cinema’ noemen. Dit is een groep filmmakers uit West-Duitsland die vanaf de jaren 1970 opgang maakte en rond scherpzinnige politieke thema’s is beginnen werken.

Reeds vanaf de jaren 1980 speelde Margarethe von Trotta met het idee om een film over Hildegard te maken. Ze leefde echter in de veronderstelling dat zij geen geldelijke ondersteuning zou kunnen krijgen om zo'n film te realiseren. Deze suppositie weerhield haar dit project op te starten. Tot haar producent, Markus Zimmer, wel met geld over de brug kwam. Op dat moment kwam alles in een stroomversnelling terecht. Von Trotta had zich voorgenomen om een zo nauwkeurig mogelijk verhaal te vertellen. Ze baseerde zich op brieven die Hildegard had geschreven en ze gebruikte in de film enkele muziekstukken die Hildegard zelf had gecomponeerd.

Daarnaast werd de soundtrack door de Duitse componist Christian Heyne verzorgd. Deze toondichter had al eerder met von Trotta samengewerkt, onder andere voor de film Ich bin die Andere  (2006). Verder trachtte Von Trotta de authenticiteit van de film te bewaren door de opnames in oorspronkelijke Duitse middeleeuwse kloosters te laten maken.

De Duitse actrice Barbara Sukowa vertolkte de hoofdrol. Vision was echter niet de eerste geslaagde samenwerking tussen deze twee vrouwen. Sukowa speelde in maar liefst vijf andere films van von Trotta, waarvan Die bleierne Zeit  uit 1981 (bekroning als beste actrice in Venetië) en Rosa Luxemburg uit 1986 (bekroning als beste actrice in Cannes) de grootste bekendheid hebben verworven.

Uiteindelijk werd de film in zeven landen vertoond: de VS, Canada, België, Nederland, Luxemburg, Spanje en Duitsland. De verdeling werd uitgevoerd door een onafhankelijke Amerikaanse filmdestributeur “Zeitgeistfilms”. De film werd geselecteerd voor het Telluride Film Festival (2009) en voor het Toronto International Film Festival (2009).

Receptie

De film Vision: Aus dem leben der Hildegard von Bingen kan, volgens critici, niet meteen als ‘spannende cinema’ worden beschouwd. Wel weet Van Trotta een boeiend verhaal te brengen, waarin veel interessante en verschillende thema’s en invalshoeken aan bod komen. Zo wordt Hildegard als politica - of volgens sommigen zelfs als ‘feministe avant la lettre’ - belicht. Verschillende journalisten, zoals Jan Temmerman, vinden dit laatste een goede zaak.

De meeste toeschouwers, journalisten en critici loven de film in de eerste plaats omwille van de filmstijl (bv. de speling tussen licht en schaduw) en de acteerprestaties. Stephen Holdon, een journalist voor de New York Times, is vooral zeer positief over de acteerprestatie van Barbara Sukowa. Hij feliciteert haar met het feit dat ze van Hildegard een vrouw maakte van vlees en bloed, met eigen overtuigingen. Dit was volgens hem geen eenvoudige klus gezien de speciale omgeving waarin Sukowa’s personage vertroefde. Hildegard van Bingen is dankzij Sukowa een charismatische vrouw geworden waarover het publiek, na het zien van de film, meer wil weten.

Ook andere recensenten schuwen de grote uitspraken niet. Dirk Michiels van het filmmagazine ‘Filmmagie’ meent dat er met Vision: Aus dem leben der Hildegard von Bingen een nieuwe poort tot het ‘film maken’ geopend werd. De film is immers geen klassieke priesterfilm of wat hij ook ‘nunstory’ noemt. Het is een film die over de religieuze beleving zelf gaat. En dit is, volgens hem, zeldzaam.

Nog anderen zijn van oordeel dat het script van von Trotta een speciale vermelding verdient. Zo prijst Tom Stockman, een gewone toeschouwer, de cineast omwille van de vele historische feiten die in de film zijn verwerkt. Tegelijkertijd heeft hij ook een punt van kritiek. Hij vindt de film namelijk iets te langdradig.

Niettemin kan op basis van bovenstaande recensies worden geconcludeerd dat de film over het algemeen goed werd gesmaakt. 

Onderwijs

In Vision – Aus dem Leben der Hildegard von Bingen worden leerlingen geconfronteerd met echte historische personages en gebeurtenissen. De regisseur Margarethe von Trotta is er zich van bewust dat het een illusie is om in een film alles weer te geven zoals het werkelijk geweest is. Toch deed ze heel wat onderzoek om de middeleeuwen zo getrouw mogelijk te verfilmen. Zo consulteerde ze onder andere heel wat van Hildegards brieven en raadpleegde ze wetenschappelijke werken over bepaalde gebruiken in de middeleeuwen.

Tegelijk wou von Trotta enkele moderne ideeën in haar film verwerken. Ze wou mensen wijzen op de manier waarop Hildegard met de natuur verbonden was, iets wat we in de moderne samenleving verloren zijn.

Tot slot heeft ze ook bewondering voor Hildegards opvatting over geneeskunde, waarbij lichaam en geest één zijn, en Hildegards idee van de elementen.

Vision is geen film met spectaculaire veldslagen of spannende avonturen. Het verhaal speelt zich daarentegen af binnen de 12^de-eeuwse kloostercultuur die zo getrouw mogelijk is weergegeven. De film als geheel zal jongeren daarom waarschijnlijk niet aanzetten tot meer interesse voor de middeleeuwen. Daarvoor is het verhaal te zwak. De bedoeling van de regisseur was dan ook niet om een kaskraker te maken. Toch is de film bruikbaar om heel wat aspecten van de middeleeuwse maatschappij aan te brengen. Bovendien wordt von Trotta geroemd voor de mooie beelden waarmee ze haar verhaal brengt.

Onderstaande thema’s kunnen geïllustreerd worden aan de hand van deze film:

1. Het millenarisme

Rond het jaar 1000 groeide bij heel wat mensen de angst dat het einde der tijden aangebroken was. De film begint dan ook met een scène - honderd jaar voor Hildegard geboren werd - waarin mensen angstig het Laatste Oordeel afwachten. Ze denken dat de wereld vergaat. Na de nacht opent een jongen de deur waarop het zonlicht binnenschijnt. Die zon is het ‘lebendige Licht’ waar Hildegard voortdurend naar verwijst.

• Scène 1 (00:00:15 – 00:02:38): mensen wachten op het Laatste Oordeel tot ze de volgende dag ontwaken en de deur geopend wordt.

2. Het middeleeuwse kloosterwezen

Men kan de middeleeuwen niet bestuderen zonder in te gaan op het kloosterwezen. Evenmin kan de monastieke wereld in de middeleeuwen vergeleken worden met hoe kloosters zich vandaag binnen de maatschappij bevinden. In Vision komen verschillende typisch middeleeuwse aspecten van het kloosterleven aan bod.

Soorten intredes: kindoblaat of vrijwillige intrede

• Scène 1 (00:03:32 – 00:07:13): Hildegard wordt als tiende kind uit een adellijke familie als levende ‘tiende’ naar het klooster gebracht waar ze onder de hoede van Jutta van Sponheim komt.
• Scène 4 (00:35:13 – 00:38:34): Richardis komt met haar moeder naar het klooster en treedt vrijwillig in.

Het economische voordeel voor een klooster van een verering.

• Scène 4 (00:26:09 – 00:28:17): De abt is geïnteresseerd om de visioenen van Hildegard te laten optekenen omdat een verering pelgrims naar het klooster zou brengen en giften van weldoeners zou opleveren.

3. Vrouwengeschiedenis

Vrouwen werden in de middeleeuwen verondersteld om gehoorzaam en onderdanig te zijn. Ze mochten zichzelf niet boven mannen stellen. Om autoriteit te verwerven moesten ze creatief omgaan met dit verwachtingspatroon. In Vision wordt getoond op welke manier Hildegard von Bingen omgaat met de beperkingen door haar gender en zo gezag weet te verkrijgen. Telkens stelt Hildegard zich op als een zwakke vrouw die slechts als instrument door God gebruikt wordt. Dit geeft haar de vrijgeleide om wat haar opgedragen wordt, zelfs tegen de wil van bepaalde mannen, te verspreiden. Toch wordt in Vision vooral de nadruk gelegd op Hildegards macht en sterke wil. Als feministe ging Margarethe von Trotta op zoek naar net de sterke vrouwen in de geschiedenis. De onbewuste strategie van Hildegard von Bingen om zich zwak op te stellen komt telkens maar kort aan bod. Zo gaat het aspect van hoe vrouwen zich voorzichtig moesten bewegen binnen de door mannen gedomineerde wereld voor de gewone kijker wat verloren.

• Scène 2 (00:13:30 – 00:15:21): Abt Kuno wil Hildegard aanstellen als abdis. Hildegard eist echter dat de zusters haar kunnen verkiezen waardoor de macht van de abt ondermijnd wordt. Tegelijk stelt ze zich op als een ‘zwakke vrouw’.
• Scène 3 (00:22:28 – 00:34:01): Hildegard heeft bescherming en toestemming van mannen nodig voordat ze haar visioenen kan laten optekenen.
• Scène 4 (00:28:17 – 00:31:16): Hildegard moet voor de onderzoekscommissie verschijnen waar geoordeeld wordt of haar visioenen echt van God afkomstig zijn. In het fragment is te zien hoe delicaat het voor Hildegard is om zich in de bevoorrechte positie te bevinden waarbij ze visioenen van God ontvangt.
• Scène 11 (01:32:24 – 01:35:58): Hildegard is te gast bij Frederik Barbarossa. Ze stelt zich op als zwakke, nederige vrouw en vertelt hem wat hij wil horen. Tegelijk waarschuwt ze de koning dat hij op het rechte pad moet blijven. Anders zal God hem van zijn positie stoten.

4. De veelzijdigheid van Hildegard von Bingen

Hildegard von Bingen was niet alleen een mystica, maar wordt geroemd om haar veelzijdigheid. Ze was geïnteresseerd in wetenschap en plantkunde, schreef muziekstukken en had politieke invloed. Ze had contacten met heel wat belangrijke personen van haar generatie zoals Bernardus van Clairvaux en Frederik Barbarossa. Ook in de film komt haar veelzijdigheid naar voor.

• Scène 2 (00:16:52 – 00:18:16): Volmar komt langs met enkele boeken waarin Hildegard zeer geïnteresseerd is. Het zijn boeken over geneeskunde, edelstenen en natuurkunde. Hij brengt ook boeken mee uit de oudheid.
• Scène 11 (01:35:59 – 01:36:26): Hildegard vertelt met bewondering over de enorme hoeveelheid boeken van de kalief van Cordoba dat in schril contrast staat met de bibliotheek van haar klooster. Deze scène kan ook aangehaald worden om het verschil tussen de katholieke en islamitische wereld in de middeleeuwen aan te tonen.
• Scène 3 (00:21:28 – 00:22:27): Hildegard leert de zusters over kruiden en hun werking.
• Scène 8 (01:12:21 – 01:15:07): Hildegard en de zusters voeren een zangspel op.
• Scène 11 (01:32:24 – 01:35:58): Hildegard wordt geraadpleegd door Frederik Barbarossa. Deze scène toont de politieke invloed van Hildegard.

5. De dunne grens tussen verkettering en verering

Het hebben van visioenen was in de middeleeuwen niet zonder risico. Mensen met visioenen moesten immers voor een onderzoekscommissie verschijnen waar uitgemaakt werd of de visioenen afkomstig waren van God of de duivel. De grens tussen verering en verkettering was dus zeer dun. Hildegard von Bingen had echter het geluk dat ze Bernardus van Clairvaux achter zich wist te scharen.

• Scène 3 (00:21:28 – 00:22:27): Hildegard leert de zusters over kruiden en hun werking. Deze scène doet denken aan de associatie van heksen met kruiden.
• Scène 4 (00:26:09 – 00:31:16): Hildegard moet voor de onderzoekscommissie komen waar geoordeeld wordt of haar visioenen echt van God afkomstig zijn. Goedkeuring zou verering tot stand brengen en inkomsten voor het klooster. Afkeuring zou verkettering betekenen.
• Scène 4 (00:32:00 – 00:34:02): Hildegard schrijft naar Bernardus van Clairvaux die ervoor zorgt dat ze toestemming krijgt om haar visioenen openbaar te maken.

6. De vervlechting van het geestelijke en wereldlijke gezag in de middeleeuwen

De scheiding tussen kerk en staat is een modern fenomeen. Het is belangrijk de leerlingen te laten inzien dat de maatschappij van nu niet te vergelijken is met de middeleeuwse samenleving. Op verschillende momenten in de film kan aangetoond worden dat wereldlijke en geestelijke sferen niet te scheiden zijn in de middeleeuwen.

• Scène 1 (00:03:32 – 00:07:13): Hildegard wordt als kindoblaat naar het klooster gebracht. Bij haar intrede wordt een document aan de abt overgedragen met haar bruidschat. In de kamer hangen de wapenschilden van families die donaties aan het klooster deden.
• Scène 7 (00:57:27 – 01:00:29): Door de inmenging van de adellijke familie van Richardis kan Hildegard een nieuw klooster stichten, tegen de zin van de mannen in het klooster.
• Scène 9 (01:18:47 – 01:24:30): De moeder van Richardis komt Hildegard inlichten dat haar dochter aangesteld is als abdis in een ander klooster. Deze scène toont hoe belangrijk familiebelangen waren in de middeleeuwen en hoe wereldlijke belangen vermengd waren met religieuze belangen.
• Scène 11 (01:32:24 – 01:35:58): Koning Frederik Barbarossa raadpleegt Hildegard.

7. Muziek in de middeleeuwen

Hildegard von Bingen heeft in haar geschriften ook enkele muziekstukken overgeleverd. Deze muziek werd gebruikt in de film.

• Scène 3 (00:19:32 – 00:21:35): Hildegard draagt een zuster op om muziek te spelen terwijl ze zieken verzorgt.
• Scène 8 (01:12:21 – 01:15:07): Hildegard en de zusters voeren een zangspel op.

8. Historische kritiek: Filmtechnieken

Vision kan ook worden gebruikt om leerlingen duidelijk te maken welke impact bepaalde filmtechnieken kunnen hebben. Margarethavon Trotta speelt in haar film graag met licht om kwade of blije gevoelens op te roepen.

• Scène 5 (00:36:05 – 00:38:33): Richardis wil intreden in het klooster. De kamer wordt helder verlicht waardoor een positieve sfeer heerst. Het gelaat van Richardis wordt helemaal verlicht.
• Scène 6 (00:51:35 – 00:53:26): Hildegard komt in discussie met de abt over de stichting van een nieuw vrouwenklooster. De kamer is hier donkerder dan in het vorig fragment. Het gelaat van de abt wordt maar voor de helft verlicht.
• Scène 7 (01:04:45 – 01:05:47): Hildegard trekt zich alleen terug in het bos na tegenstand van enkele zusters tegen het zware werk. De scène wordt steeds donkerder tot Richardis haar achterna komt.

Historiografie

Hildegard van Bingen werd in 1098 geboren als telg in een familie binnen de lokale adel. Volgens de overlevering was zij het tiende kind en aldus voorbestemd om, als menselijke tiende, te worden afgestaan  aan de kerk. Tijdens haar negende levensjaar werd zij overgebracht naar het hof van de graven van Sponheim, waar zij - samen met een zekere Jutta - religieus onderricht kreeg. In het jaar 1112 - Hildegard was toen veertien jaar - werden beide meisjes overgedragen aan een klooster, waar zij in eerste instantie in een kluis verbleven. Later zetten ze hun religieuze loopbaan verder als nonnen in het dubbelklooster van Disibodenberg.

Toen Jutta in 1136 overleed, nam Hildegard haar positie als magistra van het vrouwenklooster over. Uiteindelijk begon zij pas op tweeënveertigjarige leeftijd met het neerpennen van haar eerste visioenen in het boek dat Scivias genoemd zou worden. De redactie van dit handschrift gebeurde met de hulp van haar secretaris Volmar, een monnik uit Disibodenberg. Na verloop van tijd slaagde Hildegard erin om, ondanks de tegenwerking van de monniken uit Disibodenberg, abdis te worden van haar eigen Benedictijns klooster te Rupertsberg.

Doorheen haar leven schreef zij niet alleen verscheidene visionaire werken, maar ook medische en natuurkundige traktaten en muzikale composities. Daarnaast onderhield zij een intense briefwisseling met belangrijke figuren uit die tijd (zoals Bernardus van Clairvaux), die ons werden overgeleverd in het werk Epistolarium. Hildegard van Bingen stierf uiteindelijk in 1179 op 81-jarige leeftijd.

Reeds jarenlang verwonderen onderzoekers zich over de positie van Hildegard binnen de twaalfde-eeuwse kerk. Hoe kon een vrouw het in die tijd zo ver schoppen zonder verketterd te worden? De uitzonderlijke positie van Hildegard is te wijten aan verscheidene redenen.

In eerste instantie had zij geluk met de tijd waarin zij leefde. De twaalfde eeuw was de periode van de Gregoriaanse Hervorming en de visioenen van Hildegard pasten in de retoriek die men over Europa wou verspreiden. Hildegards visioenen werden aldus een efficiënt propagandamiddel om de pauselijke positie te verstevigen.

Ten tweede vormde Hildegard zelf bewust het beeld dat men over haar had. Zij stelde zichzelf immers steeds op als de zwakke vrouw en benadrukte in haar werken ook het nederigheidstopos. Zij was enkel de spreekbuis van God en wat ze neerschreef waren zeker niet haar eigen ideeën of bewoordingen. Hierdoor kon zij, zonder problemen, een breed scala aan riskante onderwerpen aansnijden (zoals de seksuele ethiek).

Ten derde onderhield Hildegard een breed netwerk van kennissen en sympathisanten uit de belangrijkste religieuze en politieke kringen van die tijd. De mooiste voorbeelden daarvan zijn, zoals gezegd, Bernardus van Clairvaux en paus Eugenius III.

Ten vierde waren Hildegards ideeën verre van progressief. Integendeel, zij onderschreef vurig het gangbare discours van de Kerk en van het Benedictisme. Ze steunde de paus in de Investituurstrijd en benadrukte - in tegenstelling tot de populaire beeldvorming van Hildegard als feministe - zelf de onderdanige positie van de vrouw. Door haar conservatieve discours kreeg zij de ruimte om ook op het eerste zicht minder aanvaardbare traktaten te schrijven, zoals deze over de medicinale toepassing van kruiden. Hildegard bekleedde dus zeker een belangrijke positie binnen de twaalfde-eeuwse samenleving, maar kon dit enkel bereiken en volhouden omdat zij meetrad in het kerkelijke discours en omdat ze de steun kreeg van bepaalde mannen op sleutelposities.

Bronnen

• Literatuur:

BENNETT (J.M.). Medieval Women in Modern Perspective, Washington D.C., American Historical Association and the Committee on Women Historians, 2000, 64 p. (Women’s and Gender History in Global Perspective).

DEPLOIGE (J.) en MOENS (S.). “In het spanningsveld tussen profetie en magie. Hildegard van Bingen en haar positie binnen de twaalfde-eeuwse kerk.” In: PRAET (D.). De drie Romes. Heiligenlevens, vormen van verering en intellectuele debatten in de Westerse middeleeuwen, in Byzantium en in de Slavische tradities. Gent, Academia Press, 2010, pp. 91-116.

MICHIELS (D.). "Vision." In: Filmmagie, 608 (2010), pp. 30-31.

VAN VESSEM (E.). "Margarethe von Trotta over Vision." In: Filmmagie, 609 (2010), pp. 38-39.

• Websites:

SMITH (D.). “Margarethe Von Trotta, Vision” In: < http://www.filmmakermagazine.com/news/2010/10/margarethe-von-trotta-vision/>(geraadpleegd op 20/12/2011)

bfi.org.uk/sightandsound/featuresandinterviews/features/margarethe-von-trotta.php (geraadpleegd op 22/12/2011)

<http://www.cinevision.nl/index.php?module=cinevision&func=viewpub&tid=4&pid=2219&title=Vision> (geraadpleegd op 22/12/2011)

<http://www.cobra.be/cm/cobra/film/1.894379>  (geraadpleegd op 22/12/2011)

<http://www.imdb.com/title/tt0995850/> (geraadpleegd op 22/12/2011)

<http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/cultuur%2Ben%2Bmedia/film/1.891997> (geraadpleegd op 22/12/2011)

<http://wearemoviegeeks.com/2010/11/review-vision-from-the-life-of-hildegard-von-bingen/> (geraadpleegd op 22/12/2011)

<http://www.zeitgeistfilms.com/film.php?directoryname=vision> (geraadpleegd op 22/12/2011)

<http://www.zeitgeistfilms.com/vision/> (geraadpleegd op 22/12/2011)