Sorstalanság (Fateless) | Instituut voor publieksgeschiedenis

Instituut voor publieksgeschiedenis

Michiel De Both, Stijn De Rouck en Jens Ranson (aangevuld door Lieselot Leuridan) (SLO-studenten, Geschiedenis, UGent)

Kenmerken

Regisseur

Lajos Koltai

Jaar

2005

Hoofdrolspelers

Marcell Nagy als György Köves en Áron Dimény als Bandi Citrom

Thema's

Genocide

Oorlog

Racisme

Periodisering

Nieuwste tijd

Gebeurtenissen

Holocaust

Geografisch

Duitsland

Hongarije

Perspectief

Historische analyse

Link imdb

https://www.imdb.com/title/tt0367082

Inhoud

De veertienjarige György (roepnaam Gyurka) Köves (vertolkt door Marcell Nagy) is een joodse jongen uit Boedapest die ondanks de oorlog toch een vrij normaal leven leidt. Zijn volwassenheid begint echter op de dag dat zijn vader opgeroepen wordt om naar een werkkamp te gaan waardoor Gyurka in een steenbakkerij moet gaan werken om in het levensonderhoud te voorzien. Op een dag worden hij en zijn joodse werkmakkers echter van de bus gehaald door de Hongaarse politie en samen met honderden andere joden op transport gezet naar het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau. Gyurka liegt over zijn leeftijd en wordt bij de werkbekwame gevangen ingedeeld en gaat van het ene concentratiekamp naar het andere om uiteindelijk in Buchenwald terecht te komen.

Daar leert hij Bandi Citrom (vertolkt door Áron Dimény) kennen, eveneens een jood uit Boedapest, met wie hij een hechte vriendschap opbouwt. Het is die vriendschap die Gyurka tussen alle ellende, honger, ontbering en vernederingen in het kamp in staat stelt te overleven en zelfs momenten van geluk te koesteren.

Wanneer hij echter gewond raakt, wordt hij naar de ziekenbarak overgeplaatst en verliest hij het contact met zijn vrienden.

Na de bevrijding van het kamp keert Gyurka naar Boedapest terug waar hij op het leven stuit dat hij ooit had moeten achterlaten. Zijn oude kennissen kunnen niet begrijpen wat hij meegemaakt heeft en vragen hem steeds naar alle ellende die hij meegemaakt heeft, terwijl hijzelf liever terugdenkt aan de weinige momenten van vreugde. Hoewel hij onvermijdelijk voor zijn gehele leven getekend is, ziet hij geen andere uitweg dan zijn leven gewoon verder te zetten.

Productie

De film Sorstalanság is het resultaat van de samenwerking tussen auteur en scenarioschrijver Imre Kertész en regisseur Lajos Koltai. De hoofdrol werd toebedeeld aan de toen vijftienjarige Marcell Nagy. Sorstalanság werd opgenomen in Hongarije en Duitsland.

De film is gebaseerd op de gelijknamige autobiografische debuutroman van Imre Kertész. Op zijn veertiende, in juni 1944, werd Imre Kertész vanuit zijn geboorteland Hongarije gedeporteerd naar Auschwitz. Van daaruit werd hij ook naar andere concentratiekampen overgebracht, zoals Buchenwald. Hij overleefde de horror van de kampen en keerde na de bevrijding in 1945 terug naar Hongarije. Pas in 1975 publiceerde hij zijn roman Sorstalanság, wat in het Engels letterlijk vertaald kan worden als Fatelessness. Hierin verhaalt Imre Kertesz over zijn leven in de concentratiekampen. Het werk kreeg pas later grotere bekendheid. In 2002 won Imre Kertész er de Nobelprijs voor Literatuur, omdat in zijn werk “de breekbare ervaring van de individuele mens wordt afgezet tegen de barbaarse willekeur van de geschiedenis”.

De regie van Sorstalanság was in handen van Lajos Koltai. Koltai verwierf eerder grote bekendheid als cinematograaf. In 2001 werd hij genomineerd voor een Acadamy Award voor zijn werk als cinematograaf bij de film Malèna (2000) van regisseur Giuseppe Tornatore. Ook bij verschillende andere genomineerde en bekroonde films trad Koltai op als cinematograaf, zoals bij de Oscarwinnende film Mephisto (1981) van István Szabó. Aan het eind van de jaren ’90 kreeg Lajos Koltai de roman van Imre Kertész in handen, met de bedoeling om bij de verfilming ervan op te treden als cinematograaf. De twee kwamen met elkaar in contact, en uiteindelijk zei Kertész dat hij wou dat Koltai zou optreden als regisseur. “Ik geef je dit scenario als geschenk”, zei Kertész. “Doe jij nu hetzelfde voor mij met de film”.

De kampscènes van Sorstalanság werden niet gefilmd in een studio, maar op een nagebouwde set in openlucht. De verantwoordelijke voor de setopbouw was Tibor Lázár, die hiermee niet aan zijn proefstuk toe was: Lázár had ook de set van Jakob The Liar (1999) ontworpen. Het was voor regisseur Lajos Koltai uitermate belangrijk dat alles accuraat en correct zou worden weergegeven. Om dit te bereiken, werd o.m. gebruik gemaakt van fotomateriaal en getuigenissen van kampoverlevenden (in de eerste plaats van Imre Kertész zelf). Wanneer men niet helemaal zeker was over bepaalde zaken, dan koos men er steevast voor om deze niet te tonen.

Lajos Koltai is in ieder geval in die mate geslaagd in zijn opzet, dat Imre Kertész de set van het dusdanig realistisch neergezette Buchenwald overmand door emoties moest verlaten.

Koltai hechtte niet alleen groot belang aan het realiteitsgehalte van de set: ook de personages moesten zo realistisch mogelijk verbeeld worden, met inbegrip van hun fysische verschijning en verandering. In overleg met enkele artsen, en met instemming van de ouders van Marcell Nagy, werd de vijftienjarige hoofdrolspeler gedurende de opnames op een ‘uithongeringsdieet’ gezet.

Receptie

Sorstalanság werd door filmcritici met lof onthaald. De film werd door de critici vaak geplaatst tegenover films als Schindler’s List (1993) en The Pianist (2002), maar Sorstalanság wijkt volgens hen toch duidelijk af van deze twee bekendere Holocaust-verfilmingen. “In style and substance it owes something to Schindler's List, but it has a disquieting ambiguity and a sense of unresolved pain, different from Spielberg”, aldus Peter Bradshaw, filmcriticus van The Guardian, die de première van Sorstalanság op het Internationale Filmfestival van Berlijn bijwoonde. “This is an extremely powerful film that has captured the imagination of festivalgoers”.

De hoofdfiguur György Köves wordt bij zijn terugkeer in zijn geboortestad Boedapest allerminst ontvangen als een held. Hij is een anomalie in een samenleving die niet kan (of wil) vatten hoe het eraan toeging in de kampen. György Köves voelt haast een soort van heimwee naar de momenten van vriendschap in de kampen. “[These are] all heretical, shocking, deeply incorrect thoughts - thoughts that cannot be absorbed into any remedial narrative which could smooth away the pain of the Holocaust”, aldus nog Peter Bradshaw.

Sorstalanság heeft niet de intentie om sentimenteel te zijn. Regisseur Lajos Koltai en scenarioschrijver Imre Kertész hebben bewust een verhaal gecreëerd met een heel lineaire opbouw, waarbij de eigenlijke ‘plotontwikkeling’ in het karakter van de hoofdfiguur ligt, en niet zozeer in de gebeurtenissen van de film. Echte climaxen zijn er niet terug te vinden in deze film. “There is no attractive key scene in the story that the entire film could build up to. Instead, things happen quietly, step by step - pure and simple”, zoals Lajos Koltai het zelf beschrijft. Daarbij is er ook heel wat aandacht voor ‘de mooie aspecten’ van het leven in de kampen. Imre Kertész beschreef in zijn autobiografische roman bijvoorbeeld over overweldigende zonsondergangen waarvan hij en zijn kampgenoten getuige waren. Die transcendente toets is ook opgenomen in de film, omdat het voor Imre Kertész fungeerde als een soort overlevingsmechanisme, zo zegt Lajos Koltai in een interview met Humo.

Dit betekent echter niet dat de gruwel van de kampen niet getoond wordt. Maar Sorstalanság ontstijgt deze gruwel. “We are not prodding the audience with a needle, we are not milking them for tears,” aldus Lajos Koltai, “but if in their souls they relate so strongly to the boy that they become emotionally involved with the story, the viewer will break into tears”.

Het feit dat de voornaamste plotontwikkeling in de persoonlijkheid van de hoofdfiguur ligt, geeft de film echter een vrij ingetogen karakter. Voor een deel van het ruimere publiek komt deze film daarom ietwat (te) traag over, zo blijkt uit sommige reacties op filmsites.

Sorstalanság behoorde tot de Official Selection van het Internationale Filmfestival van Berlijn, Toronto en Telluride. De film werd voor talrijke prijzen genomineerd (o.m. voor een Gouden Beer (voor Lajos Koltai) op het Internationale Filmfestival van Berlijn 2005, en voor een European Film Award voor Best Cinematographer (Gyula Pados) en Best Composer (Ennio Morricone).

Sorstalanság won in totaal tien filmprijzen (o.m. de Grand Prix of festival, David Camera Award voor Best Screenplay (Imre Kertész), en David Camera Award voor Best Actor (Marcell Nagy) op het Joodse Filmfestival van Warschau 2005, de Gouden Zwaan voor Best Cinematographer (Gyula Pados) op het Internationale Filmfestival van Kopenhagen 2005, en de Best Film Award op het Lubuskie Filmfestival 2005).

Onderwijs

De jodenvervolging is een thema dat zowel in de lessen geschiedenis als in de lessen godsdienst of niet-confessionele zedenleer vaak een prominente rol speelt. Aangezien er al heel wat films over dit thema zijn gemaakt, is het misschien wel de moeite een vergelijkende analyse van verschillende films door de leerlingen te laten maken waarbij zij nagaan in hoeverre het beeld m.b.t. de jodenvervolging doorheen de tijd is geëvolueerd.

Verder is het ook mogelijk een klein bronnenonderzoek te wijden aan de jodenvervolging, waarbij verschillende ego-documenten (waaronder de film) aan historische kritiek worden onderworpen en met elkaar worden geconfronteerd.

Uiteraard kan men de film ook gebruiken als vertrekpunt voor een klasdiscussie omtrent racisme, xenofobie en uitsluiting, bijvoorbeeld in het kader van een project rond Herinneringseducatie (zie nieuwe VOET).

Wanneer men echter verkiest de prent eerder illustratief aan te wenden, dan zijn volgende scènes alvast de moeite waard:

1. Joden in Boedapest tijdens de Tweede Wereldoorlog

Scène 1 (00:02:24 – 00:05:35): De situatie in bezet Hongarije voor de eigenlijke deportaties: joodse mensen moeten een gele ster dragen, hun goederen worden geconfisqueerd en de Hongaarse overheid werkt actief mee met de nazi’s.

Scène 2 (00:10:34 – 00:11:15): Een beeld van wat de joden op het moment zelf wisten over de Holocaust, of tenminste waartoe de deportaties leidden. Men wist dus wel degelijk dat er iets aan de gang was, maar sommigen beschouwden het eerder als een cynisch pokerspel tussen Duitsland en de Geallieerden.

Scène 2 (00:12:10 – 00:14:00): Een oude man geeft zijn visie op de “zin” van het lijden van de joden tijdens de oorlog en de eeuwen daarvoor: de metafysische visie op de Holocaust, waarbij er gesproken wordt over “het joodse lot”, dat door alle joden algemeen moet worden gedragen.

Scène 4 (00:22:34 – 00:24:09): Een gesprek tussen Gyurka en zijn vrienden over wie of wat nu feitelijk “een jood” is. Een blijk van het sluimerende antisemitisme dat overal aanwezig was. Gyurka meent dat het antisemitisme geen persoonlijke vorm van haat is, maar een meer algemene haat, tegen het idee van ‘een jood zijn’. Waarbij zijn buurmeisje zich afvraagt wat dat dan juist betekent, ‘jood zijn’.

2. Joden worden van straat gehaald, verzameld en op transport gezet

Scène 4 (00:30:13 – 00:35:00): Hongaarse joden, jong en oud, worden verzameld in een schuur door een Hongaarse politieman, waar ze gelaten en onzeker hun lot lijken te (ver)dragen. De sfeer is nog tamelijk optimistisch, en er komt totaal geen verzet tegen de politieman, die nochtans alleen is. Een Hongaarse ploegbaas verwijt de politieman wel omwille van zijn collaboratie, maar doet verder niets.

Scène 4 (00:38:52 – 00:39:20): Met valse voorwendsels worden de gevangenen overtuigd zich aan te melden voor het transport. Het zijn overigens zelf joden die deze valse voorwendsels verspreiden, wellicht in opdracht van de Duitsers. Er heerst absolute onzekerheid bij de gevangenen over hun lot. De jongens besluiten om vrijwillig mee te gaan, in de hoop dat hun situatie verbetert.

Scène 4 (00:43:30 – 00:47:05): De collaboratie, het opportunisme en geldgewin van de Hongaarse ordediensten wordt pijnlijk getoond, alsook het ingebakken antisemitisme. De onmenselijke omstandigheden in de trein naar de kampen worden ook duidelijk.

Scène 4 (00:44:00 – 00:45:49): Een corrupt Hongaars soldaat spreekt de gevangenen aan voor ze de grens overgaan. Hij vraagt of ze nog persoonlijke (waardevolle) bezittingen hebben en dat ze die beter nu afgeven dan aan de Duitsers (“Het blijft in Hongaarse handen”). De gevangenen willen echter water in ruil voor hun kostbaarheden en de soldaat wordt boos. Aanvankelijk noemde hij ze nog ‘mede-Hongaren’, maar hij scheldt hen al vlug uit voor ‘vuile joden’ die uit alles munt willen slaan.

3. De concentratiekampen

Scène 5 (00:46:00 – 00:50:00): De aankomst in Auschwitz-Birkenau en het scheiden van arbeidsgeschikte gevangenen van de kinderen, vrouwen en ouderen. Let ook op de gevangenen die al een tijd in het kamp verblijven, die de nazi’s moeten helpen maar bijvoorbeeld de jongens influisteren dat ze moeten zeggen dat ze al zestien jaar zijn. In het fragment zit ook een suggestie van pseudowetenschappelijke rassenleer bij de nazi-officier die de gevangenen moet scheiden.

Scène 6 (00:51:44 – 00:52:56): De gevangenen moeten naar een ander kamp, Buchenwald, omwille van het oprukkende Rode Leger. Hier blijkt de grondige indeling van de gevangenen duidelijk: de verschillende nummers, en classificatie via kleuren, alsook het aanstellen van kapo’s. Gyurka beschrijft hoe hij enkel nog bestaat als een nummer.

4. Het (over)leven in de kampen

Scène 7 (01:02:44 – 01:05:18): Bandi geeft Gyurka tips om te overleven en om zijn trots te behouden. Dat is de enige manier waarop hij het kan overleven.

Scène 8 (01:05:53 – 01:07:47): De gevangenen proberen hun leven in het kamp dragelijker te maken, bijvoorbeeld door het gebruik van humor (de ‘U’ op hun kledij staat niet voor ‘Ungar’ (Hongaarse Jood), maar voor ‘Unschuldig’). Ze zingen bemoedigende liedjes – trots op nationaliteit (eerder dan hun religieuze identiteit) en koesteren een zelfverzekerde hoop op terugkaar naar geboorteland/-stad.

Scène 8 (01:07:48 -01:08:45): Voedseluitdeling (merk op: degene die de soep uitdeelt, zelf een gevangene, vroeger een gerespecteerd advocaat, spreekt zijn medegevangen aan met ‘zootje ongeregeld’)

Scène 8 (01:08:45-01:11:18): ‘Overlevingsmechanismen’ in het kamp: de gevangenen moeten een doel hebben om te overleven en terug te keren naar huis (“iedereen heeft een zinnige obsessie nodig”, zegt een kampbewoner).

Scène 8 (01:11:18-01:14:53): Naast het harde werk worden de gevangenen ook geregeld getergd. Ze moeten bijvoorbeeld uren lang rechtop staan op dezelfde plek.

Scène 8 (01:20:41-01:22:56): De gevangenen moeten zware dwangarbeid in het kamp verrichten. Gyurka wordt hard aangepakt door bewaker wanneer hij het niet langer aankan.

Scène 8 (01:22:57-01:25:28): Een ontsnappingspoging van drie gevangen wordt zwaar afgestraft: de drie worden opgehangen, de medegevangen moeten opnieuw urenlang rechtop staan (de kampgevangenen beginnen haast ijlend te bidden).

Scène 10 (01:26:43-01:29:52): Gyurka begint zich te verwaarlozen, heeft koud, heeft geen moed meer. Zijn vriend Bandi leent zijn hemd uit maar het is tevergeefs: hij heeft de hoop opgegeven. Bovendien is Gyurka zwaar ziek geworden (zijn knie is ontstoken).

Scène 10 (01:29:53-01:35:33): Gyurka wordt bij de kampdokter gebracht, verzorgd en naar de ziekenafdeling gebracht. Wanneer diegene die naast hem ligt sterft meldt hij dit niet, om zo een extra portie eten te verorberen.

Scène 11 (01:35:33-01:45:45): Gyruka ligt tussen doodzieke, naakte medegevangenen. Ze worden vervoerd op een kar naar een ander kampgedeelte. De zieke gevangenen worden in een douchekamer geplaatst. De gevangen worden wel gewoon gedoucht. Daarna wordt hij overgebracht naar een nieuw kampgedeelte, onderweg ziet hij stapels lijken liggen. In een houten barak krijgt hij een echt bed en een goede behandeling. Vermoedelijk worden hier gevangen voorbereid om er later experimenten op uit te oefenen. Merk ook op dat als men vraagt hoe hij heet, hij enkel met zijn nummer antwoordt.

5. Na de bevrijding van het kamp

Scène 12 (01:46:38-01:49:25): Het kamp is bevrijd. Een Amerikaanse soldaat (eveneens een Jood) raadt Gyurka aan om naar de VSA te komen, in plaats van naar het door oorlog verwoeste Hongarije terug te keren. Maar Gyurka wil terug gaan naar zijn geboorteland in de hoop er zijn familie aan te treffen.

Scène 12 (01:51:23-01:53:20): De kampbewoners zijn op terugtocht naar hun thuisstad. Iemand uit de groep die meewerkte met de SS en zich onder de gevangen had vermomd wordt ontdekt en uitgeleverd aan de Sovjets.

Scène 13 (01:53:21-01:54:17): De groep Hongaren die terugkeren naar Boedapest bevindt zich in het platgebombardeerde Dresden. Hun ‘aanvoerder’ kijkt met leedvermaak naar de inwoners van Dresden, en ziet de verwoeste stad als het verdiende loon voor de Duitsers.

6. Terug in Boedapest

Scène 13 (01:54:18-01:55:26): De teruggekeerde kampoverlevenden worden aangesproken door familieleden van medegevangenen. Een man spreekt Gyurka met ongeloof aan over het bestaan van de gaskamers. Deze man kan en wil dit feit duidelijk niet geloven.

Scène 13 (01:56:23 -02:00:28): Gyurka is opnieuw in zijn geboortestad, die grotendeels verwoest is. Zijn beste kameraad uit het kamp, Bandi, heeft het wellicht niet overleefd. Nog gehuld in zijn gevangenenuniform wordt hij op de tram allerminst respectvol behandeld. Een man spreekt hem aan en kijkt duidelijk anders naar de kampen dan Gyurka , die door zijn ervaring in de kampen een compleet ander onderscheid maakt tussen wat ‘natuurlijk’ is en wat ‘gruwelijk’ is.

Scène 14 (02:00:30-02:06:50): Gyurka komt thuis aan, maar daar woont intussen iemand anders.Zijn buren zijn blij om hem terug te zien, maar verwachten blijkbaar dat hij zijn ervaring in de kampen heel vlug zou verwerken en achter zich laten. Hij blijft ook vrij emotieloos wanneer hij hoort dat zijn vader (zoals hij verwachtte) gestorven is. Wanneer zijn buren de kampen beschrijven als de hel, merkt de hoofdfiguur op dat de hel niet bestaat, maar de kampen wel. Gyurka vindt ook dat iedereen veel te meegaand geweest is in het opvolgen van de Duitse (oproepings)bevelen, een opmerking die zijn buren heel ongemakkelijk maakt, waarop deze hem de deur uitwerken.

Scène 15 (02:06:50-02:08:20): Gyurka praat met zijn vroegere buurmeisje (zie 00:22:34 – 00:24:09). Op de vraag “wat ben je nu?” antwoordt hij: “Ik weet het niet. Misschien besta ik niet eens.[…] Ik ben al een keer gestorven. Ik kan niet meer kwaad zijn”. Het beschrijft de onmacht waarmee Gyurka terugblikt.

Scène 15 (02:08:20-02:10:07): Gyurka vertelt via voice-over dat hij op dat moment heimwee had naar de kampen, want het leven was daar eenvoudiger, zuiverder. Steeds wordt hem gevraagd naar de gruwelen van de kampen, maar hij heeft het liever over de occasionele vreugde in de kampen. Uiteindelijk vat hij het plan op om zijn ‘niet-voortzetbare leven’ voort te zetten, want wellicht schuilt er ergens wel geluk voor hem.

Historiografie

Reeds voor de Tweede Wereldoorlog kwam Hongarije, net als vele andere Europese landen tijdens het Interbellum, in een autoritair rechts, fascistisch vaarwater terecht. In de jaren ’30 stapte Hongarije uit de Volkenbond, en vanaf 1938 knoopte het steeds betere relaties aan met nazi-Duitsland en het Italië van Mussolini. Reeds daarvoor, in 1935, werd de fascistische Pijlkruiserspartij opgericht, onder leiding van Ferenc Szálasi. Er werden al voor de oorlog wetten afgekondigd voor joden, die quota oplegden voor het aantal joodse beoefenaars van een beroep. De Pijlkruisers maakten een electorale opgang door, en Hongarije kwam steeds meer in het kamp van de Asmogendheden te staan. Hitler zorgde er na het Verraad van München dan ook voor dat Hongarije Slovaaks grondgebied kreeg, en bemiddelde bij spanningen tussen Hongarije en Roemenië in september 1940, waarbij het delen van Transsylvanië kreeg.

Hongarije kon niet beletten dat het betrokken werd in de Tweede Wereldoorlog, en nam onder Duitse druk dan ook deel aan de invasie van Joegoslavië in april 1941. Ook de deelname aan de inval in de Sovjet-Unie was onvermijdelijk (op 27 juni 1941 verklaarde Hongarije de oorlog aan de Sovjet-Unie). Reeds tijdens deze oorlogsverrichtingen werden Hongaarse joden samengedreven en uitgeleverd aan Duitse Einsatzgruppen, maar ook het Hongaarse leger zelf vermoordde joden. Hongarije kende verschillende regeringshoofden tijdens de oorlogsjaren die allemaal zorgden voor onderdrukking van de joodse bevolking, maar ze werden nog niet systematisch overgeleverd aan de toen ingezette Endlösung.

Daar kwam verandering in wanneer Hongarije geheime vredesonderhandelingen aanging met de Verenigde Staten en Groot-Brittannië. Hitler kreeg hier weet van en beval in maart 1944 de invasie van Hongarije. Hongarije werd een soort protectoraat met Döme Sztójay – een fervent medestander van de nazi’s - als eerste minister en een Duitse militaire gouverneur. De regent van Hongarije, Horthy, werd onder huisarrest gezet, en Sztójay begon met de massale deportatie van de Hongaarse joden. Bijna alle gedeporteerden werden naar Auschwitz-Birkenau gebracht, en in totaal werden meer dan 400 000 joden en Roma uitgeroeid. In januari 1945 viel Boedapest echter in de handen van het Rode Leger, en capituleerde Hongarije, hoewel er nog gevechten doorgingen met resterende Duitse troepen en elementen van het leger die trouw bleven aan Sztójay, want de capitulatie werd getekend door een nieuwe regering. Alleen al tussen 15 mei en 9 juli 1944 werden 437.402 joden gedeporteerd naar de bezette gebieden van Polen.