Rosa Luxemburg

Inhoud

De film, geregisseerd door Margarethe von Trotta en uitgebracht op 10 april 1986, vertelt het verhaal van Rosa Luxemburg. Ze was een Poolse socialiste en marxiste die ervan droomde om de revolutie van het proletariaat in Duitsland te verwezenlijken. De film vertelt haar belevenissen en toont haar tomeloze engagament dat haar verschillende keren in de gevangenis deed belanden. De intriges tussen haar en haar minnaars die haar persoonlijk leven kleurden, maar ook de perikelen tussen haar en haar kameraden binnen de marxistische beweging en binnen de Socialistische Partij in Duitsland, worden in beeld gebracht. De film is een biografie die het leven van Rosa Luxemburg schetst maar is tevens ook te omschrijven als een docudrama, de politieke gebeurtenissen in Duitsland worden getoond. Dit laatste omdat de film gebaseerd is op accuraat historisch onderzoek en gestaafd wordt door historische bronnen waaronder de ruim 2000 brieven die Rosa schreef.

Productie

De film is een Duits project dat voltooid werd in 1986. Het script voor de film werd geschreven door Margarethe von Trotta, een Duitse actrice en regisseuse, die niet aan haar proefstuk toe was. Zo maakte ze al The Second A wakening of Christa Klages en Marianne and Julianne. Ook in deze films werd er aandacht besteed aan de parallellen tussen enerzijds het persoonlijke leven en anderzijds het politiek activisme. Von Trotta heeft een voorliefde voor sterke vrouwelijke protagonisten in haar films, die ze vaak plaatst in het licht van een belangrijke politieke gebeurtenis. Ook Rosa Luxemburg benaderde ze vanuit deze invalshoek. Ze poogde het verhaal van Rosa Luxemburg te brengen met aandacht voor enerzijds haar persoonlijke leven en anderzijds de politieke visie die Rosa kenmerkte en de rol die ze speelde in de politieke gebeurtenissen in Duitsland. Een belangrijk thema in haar films is dan ook de wisselwerking tussen het politieke en het persoonlijke. Haar recentste project, een biografie over Hannah Arendt uit 2012, past helemaal in dit rijtje. Leuk detail dat de link met de film Rosa Luxemburg bevestigt, is dat ook hier de leading role vertolkt wordt door Barbara Sukowa. 

Receptie

De film werd door het publiek redelijk goed ontvangen. Zo krijgt de film op de website  IMDB een score van 7.1/10. De film is nu niet meer zo bekend maar toen de film uitkwam in 1986, kwam deze in aanmerking voor het winnen van een aantal prestigieuze filmprijzen. Een aantal van die nominaties werden ook verzilverd waaronder ‘Outstanding Feature Film (Bester Spielfilm)’ en ‘Best Performance by an Actress in a Leading Role (Beste darstellerische Leistung - Weibliche Hauptrolle)’, voor hoofdrolspeelster Barbara Sukowa, op de German Film Award in 1986. Verder werd de film ook genomineerd op het Filmfestival van Cannes van 1986 voor de Palme d’Or maar deze nominatie werd niet omgezet in een overwinning. In Cannes kreeg Barbara Sukowa wel opnieuw de prijs voor beste actrice. Tot slot werd Margarethe von Trotta ook bekroond door de Guild of German Art House Cinemas in 1987, ze kreeg de gouden Guild Film Award voor ‘German Film (Deutscher Film)’ mee naar huis[1].

Over de film verschenen een aantal reviews. De meningen omtrent de film die hierin terug te vinden zijn, kunnen uiteenlopend genoemd worden.

Zo prijst de review van Geoff Eley, verschenen in The American Historical Review, von Trotta voor het neerzetten van een film die omschreven wordt als uitstekend. In deze review worden verder drie belangrijke elementen aangehaald die belangrijk zijn voor historici.

“Aside from the film's general excellence, three things stand out for the historian. First, the representation of the SPD is basically accurate, finely observed, and exceptionally well researched. (…) Second, von Trotta skillfully counterposes the personal and the political, dealing explicitly with Luxemburg's sexual relationships (with Jogiches until the partial estrangement after 1906, and with Kostya Zetkin), her decision not to have a child, the importance of her close female friendships, and her love of the natural world.(…) Finally, the theme of war is paramount in the film. Von Trotta begins her story during the war, where the wintry starkness of the prison imparts a sense of loss and foreboding to the film as a whole. The war becomes the central destructive experience of Luxemburg's life, driving the divisions of the socialist movement between 1910 and 1918 and intervening symbolically earlier in the film (…).”[2]

Er wordt stilgestaan bij de accuraatheid van de film omtrent de representatie van de Sociaaldemocratische Partij. Verder wordt het persoonlijke en het politieke succesvol tegenover elkaar geplaatst. Tot slot wordt het opnemen van WO I in de film geprezen.

Ook de review die verscheen in de New York Times, geschreven door Vincent Canby, is positief. Volgende passage looft zowel de film die hij ziet als een goede introductie voor de complexiteit van Rosa’s persoon. Daarnaast looft hij de acteerprestatie van actrice Barbara Sukowa die de rol van Rosa Luxemburg vertolkt. Toch stelt hij ook dat de film op zekere vlakken eenvoudiger is gemaakt en dat er keuzes zijn gemaakt om Rosa Luxemburg duidelijk voor te stellen aan het hedendaagse publiek.

“Miss von Trotta's film, with a fine, soberly intelligent performance by Barbara Sukowa (the seductive star of Rainer Werner Fassbinder's Lola), is a first-rate introduction to an extremely complicated personality. It's necessarily simplified, as well as biased on behalf of those aspects of Luxemburg that will speak most clearly to today's audiences.”[3]

Niet iedere review beoordeelt de film even gunstig. De review van de hand van Richard  Porton die verscheen in Film Quarterly, stelt dat de film een geromantiseerd portret van de figuur Rosa Luxemburg schetst en hierdoor de werkelijkheid niet altijd even veel eer aandoet. Hij gaat zelfs verder en stelt dat het de bedoeling was van Margarethe von Trotta om een lyrische herinterpretatie te geven van het leven van Rosa Luxemburg zodat ze wordt opgevoerd als een toonbeeld van strijd waarmee we ons kunnen identificeren.[4]

---

[1] Awards ‘Rosa Luxemburg’, IMDB, http://www.imdb.com/title/tt0091869/awards?ref_=tt_awd, geraadpleegd op 19/05/2014.

[2] Review by Geoff Eley. In: The American Historical Review, Vol. 94, No. 4 (Oct., 1989), Oxford University Press (on behalf of the American Historical Association), p. 1040.

[3] http://www.nytimes.com/movie/review?res=9B0DEFDB1130F932A35756C0A961948260, geraadpleegd op 19/05/2014.

[4] Review by Richard Porton. In: Film Quarterly, Vol. 42, No. 2 (Winter, 1988-1989), p. 39-42.

Onderwijs

Dit is een film die leerlingen niet snel uit zichzelf zullen bekijken; vooral de Duitse taal en de ouderdom van de film en hierdoor de ietwat ouderwets uitziende beeldaspecten zullen leerlingen afschrikken. Desondanks kan deze film dienen voor het geschiedenisonderwijs.

De film is immers geschikt om te gebruiken in lessen die diverse onderwerpen omvatten. Allereerst kan de film gebruikt worden om de opkomst van het socialisme in Duitsland te illustreren. Bij uitbreiding kunnen er dan ook fragmenten uit worden getoond tijdens een les die handelt over de opkomst van het socialisme in Europa en de verspreiding van het socialistische/communistische gedachtegoed over Europa. De Spartacusopstand is een historische gebeurtenis die door fragmenten ook in de les geïntegreerd kan worden. Ook de houding ten opzichte van WO I door de politieke partijen in Duitsland kan opgemerkt worden in de filmfragmenten.

Daarnaast komen ook minder politieke thema’s aan bod, de film schetst het levensverhaal van Rosa Luxemburg, een politieke activiste die opkwam voor de verspreiding van het socialisme maar daarnaast ook een sterke vrouw was die haar mannetje trachtte te staan in de mannenwereld, die de politiek in die tijd was. Een aanzet tot feministisch gedachtegoed, al was dit niet een strijdpunt voor Rosa zelf, kan eveneens teruggevonden worden in de film. De inhoud van de film sluit bijgevolg goed aan bij de eindtermen voor het vak geschiedenis die leerlingen in de derde graad geschiedenis dienen te halen.

De film is oorspronkelijk een Duits project maar werd ondertiteld in het Engels en is daardoor vrij makkelijk te begrijpen. Het Engels dat wordt gebruikt is niet overdreven ingewikkeld en ik verwacht dan ook dat de meeste leerlingen hier geen moeite mee zullen hebben.

Verder is de film erg makkelijk te vinden, je hoeft hem niet te huren of te bestellen, hij is integraal op Youtube terug te vinden en dus makkelijk te integreren in de les door leerkrachten.

Ik heb een aantal fragmenten uit de film uitgelicht die een specifiek aspect van Rosa’s leven en werk tonen, het zijn stuk voor stuk vrij korte fragmenten van enkele minuten die kort en krachtig een beeld schetsen en ook inhoudelijk wordt de boodschap vlot overgebracht.

1. 29:20 - 34:37: Rosa pleit voor revolutie

In dit fragment zien we een etentje met onder de aanwezigen, naast Rosa Luxemburg, diverse belangrijke partijmensen van de Sociaal Democraten in Duitsland. Rosa pleit voor een revolutie en stuit daarbij op een erg gematigd publiek. Rosa wil dat de Sociaal Democraten hun plaats zoeken binnen de veranderingen die op til zijn. Haar medepartijgenoten zien haar, na haar tijd in Rusland, als een radicale wiens ideeën niet geschikt zijn om toe te passen in Duitsland. De verschillende meningen in de partij worden al meteen duidelijk in beeld gebracht.

2. 42:00 - 44:12: Man-vrouwverhoudingen

Ook in dit fragment wordt een partijbijeenkomst getoond. De meningen zijn ook hier verdeeld en Rosa gaat opnieuw in tegen de partijtop. Opvallend in dit fragment is dat sekse hier op de voorgrond treedt. Er worden feministische argumenten gebruikt om punten te maken. Stemrecht voor vrouwen bijvoorbeeld wordt aan Rosa toebedeeld als een topic waar ze aandacht aan zou moeten besteden. De reacties van de vrouwen aanwezig hierop is de vraag of de belangrijke politieke topics dan maar aan de mannen moeten worden overgelaten, waarop Rosa antwoordt dat ze dat zal doen als de mannen blijk geven ze aan te kunnen. Het is duidelijk dat Rosa als vrouw haar mannetje kan staan, de verhouding tussen man-vrouw binnen een politieke partij in die tijd wordt mooi aangekaart.

3. 53:00 - 59:54: Rosa speecht

In dit fragment is Rosa te zien die een speech houdt voor een groot publiek. Ze doet dit omdat ze vindt dat de massa bereikt moet worden, dat de gewone man moet beslissen en op zijn minst op de hoogte moet zijn van wat er allemaal leeft. Ze voelt dat er veranderingen op til zijn en wil dit verkondigen maar haar partij wil op veilig spelen en Rosa’s artikels worden tegengehouden. Als reactie hierop richt ze zich dan maar rechtstreeks tot het volk.

Verder is te zien dat ze haar uitspraken inzake de nakende oorlog over het weigeren van arbeiders om te vechten tegen andere arbeiders, moet gaan verdedigen in de rechtbank. Op het einde van het fragment geeft ze opnieuw een speech waar ze duidelijk verwijst naar haar nieuwe status als niet-geliefd persoon bij de autoriteiten en crimineel. Haar bijnaam ‘Rode Rosa’ wordt vermeld en ze verklaart de arbeidersklasse haar thuis. Tot slot pleit ze vurig voor de realisatie van de ideale maatschappij die zij, haar partij maar ook de grote historische denkers in gedachten hebben.

4. 1:13:53 - 1:15:50: Karl Leibknecht op bezoek

Hier is een bezoek van Karl Leibknecht aan Rosa in de gevangenis te zien. Hij brengt haar op de hoogte van de laatste nieuwtjes en vraagt haar om een paar nieuwe artikels te schrijven. Verder wordt ook de naam Spartacus geïntroduceerd voor hun ‘geheime’ beweging.

5. 1:29:50 - 1:30:47: Sociaal Democraten aan de macht

In dit fragment is Rosa te zien die samen met haar medegevangenen te horen krijgt dat Duitsland hervormd is tot een parlementaire democratie en dat het Rosa’s partij, de Sociaal Democraten, dus gelukt is om de macht over te nemen en het land te besturen. Dit nieuws maakt Rosa echter niet gelukkig, ze vreest dat de Sociaal Democraten hun macht zullen misbruiken en de arbeiders opnieuw zullen verraden.

6. 1:36:45 - 1:39:40: Karl pleit voor revolutie

Karl Leibknecht houdt een toespraak waar hij oproept dat alle werkers zich verenigen en een revolutie starten tegen de Duitse leiders die het volk gevangen houden. Zijn oproep houdt het ontketenen van een geweldloze revolutie in met als resultaat een wereld waarin iedereen en vooral de arbeidersklasse vrij zal zijn.

7. 1:41:20 - 1:43:00: Beweging Spartacus in actie

Dit fragment toont de beweging Spartacus in volle actie. De revolutie is gestart en de schermutselingen nemen toe. Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht, de leiders van het initiatief, hebben een discussie over wat gebeurt. Karl blijft achter de revolutie staan en zegt dat ze zullen slagen in hun opzet, Rosa is echter niet dezelfde mening toegedaan. Ze vreest dat de bloedvergieten vergeefs zullen zijn en dat de massa, wiens steun ze nodig hebben om hun revolutie te laten slagen, er nog niet klaar voor zijn.

8. 1:51:50 - 1:53:25: Rosa sterft

In dit fragment zien we Rosa wanneer ze is opgepakt nadat zij en Karl werden verraden. Ze wordt weggevoerd door soldaten, doodgeschoten en haar lijk wordt in het water van een rivier gedumpt. Rosa sterft zonder haar doel, een Duitse arbeidersrevolutie, te bereiken. 

Historiografie

De film kan het best omschreven worden als een biografie van Rosa Luxemburg, een activiste die opkwam voor de verspreiding van het socialisme in Duitsland. De film poogt historisch accuraat te zijn, zo wordt gebruik gemaakt van de omvangrijke brievencollectie van Rosa Luxemburg om het verhaal vorm te geven. Omdat de film is opgebouwd als biografie wordt het leven van Rosa op de voorgrond geplaatst. Haar gevoelens, gedachten en haar liefdesleven vormen de rode draad van de film. Toch is er ook aandacht voor de politieke wereld en gebeurtenissen waar Rosa een aandeel in had.

Rosa Luxemburg, Karl Liebknecht en Leo Jogiches staan, en stonden ook toen al, bekend als Duitse revolutionairen die de creatie van een ander Duitsland wilden verwezenlijken na de tijd van de Keizer en dit geïnspireerd op het marxistische gedachtegoed.

Deze biopic is niet zozeer een verhaal dat enkel inspeelt op de gevoelswereld van Rosa maar een relaas waarin Rosa’s plaats aangegeven wordt in de veranderende maatschappij. Rosa’s idealen, haar strijd om deze te verwezenlijken en de machtstrijd binnen de Socialistische Partij in Duitsland die daar het gevolg van is, worden eveneens getoond. De maatschappelijke context komt in de film dan ook ruim aan bod.  

Het personage van Rosa Luxemburg staat centraal en dit maakt dat de andere personages minder goed werden uitgewerkt. Hoewel ze zeker historisch relevant zijn worden ze enkel vanuit het te vertellen selectieve verhaal benaderd en worden het geen personages op zich die meer diepgang hebben. Liebknecht en Jogiches die eveneens sleutelfiguren waren voor de opkomst van het socialisme in Duitsland worden minder belicht en worden in de film vooral benaderd vanuit hun respectievelijke relaties met Rosa.

Over het algemeen geeft de film de sfeer die toen heerste goed weer. Het is echter onmogelijk om het hele verhaal en de complexiteit ervan duidelijk over te brengen in een hele film. Hierdoor lijkt het geheel te focussen op een aantal sleutelmomenten uit het leven van Rosa Luxemburg en een aaneenrijgen van politiek significante gebeurtenissen. De chronologie van de gebeurtenissen wordt niet altijd gerespecteerd maar al bij al is dit niet storend. Er kan besloten worden dat, na het zien van de film, de geschiedenis omtrent de opkomst van het socialisme (en marxisme) in Duitsland en de rol die Rosa daarin speelde duidelijk is. Deze film vormt dan ook een mooie aanzet voor verdere uitdieping omtrent dit thema en de persoon die Rosa Luxemburg was. 

Bronnen

• Publicaties:

“Rosa Luxemburg by Margarethe von Trotta, Eberhard Junkersdorf. Review by Richard Porton”. In: Film Quarterly, Vol. 42, No. 2 (Winter, 1988-1989), pp. 39-42.

“Rosa Luxemburg by Eberhard Junkersdorf, Margarethe von Trotta. Review by Geoff Eley”. In: The American Historical Review, Vol. 94, No. 4 (Oct., 1989), Oxford University Press (on behalf of the American Historical Association), pp. 1039-1041.​

• Websites:

http://www.rottentomatoes.com/m/rosa_luxemburg/

http://www.imdb.com/title/tt0091869/?ref_=nv_sr_5

http://www.nytimes.com/movie/review?res=9B0DEFDB1130F932A35756C0A961948260

http://worldscinema.org/2013/11/margarethe-von-trotta-die-geduld-der-rosa-luxemburg-1985-2/

http://leftfilmreview.net/2012/01/30/rosa-luxemburg-1986/