The Pianist

Inhoud

Wladyslaw Szpilman is een joodse pianist die in het Poolse Warschau woont tijdens WOII. De Duitse overheersing zet zich in Warschau stevig door en het wordt steeds moeilijker voor Szpilman en zijn van familie om hun normale leven verder te zetten. In eerste instantie worden zij verplicht een jodenster te dragen, maar algauw komen zij in het getto van Warschau terecht, waar vernedering en honger dagelijkse kost zijn. Na enige tijd wordt zijn familie gedeporteerd naar een concentratiekamp, maar Wladyslaw weet te ontsnappen.

Vanaf dat ogenblik kan hij niet anders dan onderduiken. Door de hulp van een aantal vrienden slaagt hij daarin, maar van enig levenscomfort is geen sprake. Hij is afhankelijk van anderen om te overleven en al snel wordt duidelijk dat dit geen sinecure is. Geteisterd door honger, angst en eenzaamheid verandert hij stilaan in een wandelend lijk. Eén ding houdt hem echter overeind: zijn muziek.

Productie

The pianist is gebaseerd op het autobiografische werk “Death of a city” van Wladyslaw Szpilman. In dit boek vertelt de pianist Szpilman over wat hij als jood meemaakte in de periode 1939 – 1945 in het Poolse Warschau onder het nazibewind. Dit boek werd aanvankelijk uit de handel gehaald, maar werd in 1998 terug uitgegeven door zijn zoon.

De rol die Roman Polanski als regisseur speelde voor de ontwikkeling van deze film is niet te onderschatten. Polanski heeft namelijk persoonlijk de gruwelen van het getto in Warschau meegemaakt als kind. Hij noemt het dan ook zijn “most personal film to date”. Polanski was reeds door Spielberg aangesproken om samen Schindler’s List te maken, maar ging niet in op deze uitnodiging omdat het onderwerp nog te gevoelig lag. Bij het lezen van “Death of a city” besloot hij echter om zich toch aan dit voor hem zeer persoonlijke verhaal te wagen.

Op 19 februari 2001 ging het filmen van start. De beelden voor deze film werden zowel opgenomen in een Duitse studio, als op verschillende locaties in Polen zelf. Voor wat het getto en de omliggende stad betreft, kon geen beroep gedaan worden op eventuele restanten in Warschau zelf. Deze omgeving werd dan ook nagebouwd in een Duitse studio. Er werd ook in Praga, een stadsdeel van Warschau dat weinig aangetast werd door de oorlog, gefilmd. Pawel Edelman nam het filmwerk voor zijn rekening, terwijl Allan Starski zorgde voor het setontwerp. Deze laatste ontving reeds een Oscar voor zijn setontwerp voor Spielbergs Schindler’s List.

Receptie

The Pianist werd algemeen goed ontvangen en overladen met prijzen. De film ging in première op het filmfestival van Cannes, waar hij de Gouden Palm wegkaapte. Daarnaast kreeg de film ondermeer 7 Césars, 8 Poolse filmprijzen en 2 BAFTA’s. De film werd genomineerd voor 7 oscars waarvan hij er 3 binnenrijfde, namelijk de Academy Award voor Beste Regisseur (Roman Polanski), Beste Acteur (Adrien Brody) en Best Bewerkte Script (Ronald Harwood).

Algemeen beschouwd wordt de film zeer positief ontvangen, zowel door het grote publiek als door critici. The Pianist geeft een waarachtig beeld van hoe een Poolse jood erin slaagt door veel geluk en met hulp van buitenaf de holocaust te doorstaan. Hierbij wordt vooral ingegaan op het feit dat de hoofdfiguur niet als een held wordt afgebeeld, maar als een doodgewone man die geluk heeft gehad. Daarbij wordt steeds verwezen naar de eigen ervaringen van Roman Polanski met de holocaust en het feit dat hij dit gevoel van toeval en onmacht zelf zou ervaren hebben.

Zeer vaak komt de vergelijking terug met Schindler’s List van Steven Spielberg. Hierbij wordt steeds ingegaan op het melodramatische effect dat Spielberg nastreeft door bijvoorbeeld in zwart-wit te werken. Spielberg zoomt in op het lijden van de massa, terwijl Polanski in The Pianist inzoomt op enkele personen. “Polanski voorziet ons van zoveel, zowel hartverscheurende als hartverwarmende details, dat die ‘gewone’ aanpak de meest respectvolle en de enige juiste lijkt”, stelt Jan Sulmont.

Een aantal critici halen echter aan dat de film van een zekere afstandelijkheid getuigt. Het verhaal van een Poolse jood die het getto van Warschau en de holocaust overleeft, kan atypisch genoemd worden. Deze overlevers vormden een uitzondering, waardoor volgens deze critici een misrepresentatie van het verleden plaatsvindt. Deze kritiek wordt echter door andere critici weerlegd door erop te wijzen dat het hoofdpersonage niet als een held wordt geportretteerd, maar als een doodgewone man die er door heel veel geluk en goede wil van enkelingen in geslaagd is te ontsnappen aan dit drama.

Onderwijs

De film The Pianist kan op verschillende manieren worden aangewend in het onderwijs. De holocaust komt niet alleen aan bod in de lessen geschiedenis, maar ook in levensbeschouwelijke vakken krijgt dit onderwerp doorgaans een plaats. Bovendien is de film ook bruikbaar binnen een vak als cultuurwetenschappen, waarbij het dan ondermeer kan gaan over waarden en normen.

De jodenvervolging tijdens WO II komt als onderwerp in zeer veel films aan bod, wat de mogelijkheid geeft om deze te gaan vergelijken en een eventuele evolutie vast te stellen in hoe men kijkt naar en omgaat met deze zwarte pagina in de geschiedenis doorheen de jaren. Verder is de prent ook bruikbaar als historisch document, waarbij aan historische kritiek kan worden gedaan. Tot slot kan de film uiteraard ook puur illustratief worden gehanteerd in het onderwijs.

De film toont de ervaringen van een man die de situatie van de joden in Warschau aan den lijve heeft ondervonden. Hij kan bijgevolg in zijn geheel vertoond worden als een soort van persoonlijke getuigenis. De film is zeer chronologisch opgebouwd en toont een duidelijk beeld van de evolutie in de positie van de joden in Warschau. Deze chronologische opbouw maakt deel uit van de kracht van de film. Bovendien is de The pianist gebaseerd op een autobiografisch boek, waardoor de film en het boek naast elkaar kunnen worden gelegd en daarbij aan historische kritiek kan worden gedaan vanuit een vergelijkend perspectief.

Wanneer men echter met fragmenten uit de film aan de slag wil, dient de nadruk te liggen op de meer algemene situatie, zonder al te diep in te gaan op de puur persoonlijke belevenissen van het hoofdpersonage. Zeer veel van het materiaal in de film kan gehanteerd worden ter illustratie. In onderstaande oplijsting worden een aantal relevante fragmenten aangehaald die een duidelijk beeld scheppen rond een bepaald thema dat aan bod komt in de film.

1. 1939: inval in Polen en de eerste maatregelen tegen de joden in Warschau (00:00:00 – 00:13:48)

In dit deel van de film komt heel duidelijk naar voor hoe joden geviseerd werden in het Warschau van 1939. De verschillende maatregelen die uitgevoerd werden tegen de joden komen stapsgewijs aan bod en de escallatie wordt op die manier zeer duidelijk weergegeven. Dit deel heeft het beste effect wanneer het in zijn geheel vertoond wordt, maar er kunnen ook een aantal fragmenten geselecteerd worden waarin duidelijk wordt hoe het leven van de joden veranderde in dit eerste oorlogsjaar.

• 00:05:08 – 00:07:13: Joden mogen maar 2000 Zloty bezitten, zijn niet welkom in bepaalde cafés, in het park, op openbare banken,...
• 00:09:38 – 00:11:40: Joden worden verplicht een blauwe ster te dragen op een witte achtergrond en worden geviseerd op straat door de Duitse bezetter.
• 00:11:40 – 00:12:30: Het idee van het getto in Warschau wordt geformuleerd in de krant

2. 1940 - 1942: in het getto van Warshau (00:13:48 - 00:40:18)

In dit deel van de film zien we hoe de joden van Warschau verplaatst worden naar het getto. In dit getto is een duidelijke opdeling tussen de joden merkbaar. Enerzijds is er het kleine getto, waar de meer welgestelde joden verblijven. Anderzijds zien we het grote getto, waar de armere joden verblijven in abominabele omstandigheden. De eerste tekenen van verzet worden hier ook merkbaar. Andere joden beslissen dan weer om samen te gaan werken met de Duitse bezetter. Deze bezetter voert een oneerlijk en wreed bewind in het getto.

• 00:13:48 – 00:16:14: Verplaatsing naar het getto van Warschau en de bouw van de muur.
• 00:18:19 – 00:19:36: Joden worden vernederd door de bezetter.
• 00:19:36 – 00:21:03: Een vriend van de familie Szpilman wil recruteren voor de joodse politie onder leiding van de bezetter. Uit eigenbelang werkt hij samen met deze bezetter, tegen zijn joodse vrienden.
• 00:22:33 – 00:24:18: De eerste tekenen van verzet zijn duidelijk in het getto. Deze                                                 verzetsleden zijn hoopvol dat deze situatie niet lang meer zal aanhouden. Zij verspreiden ook een geheime krant.
• 00:24:19 – 00:25:48: Eten wordt over de muur van het getto binnen gesmokkeld. Kinderen                                                 trachten onder de muur door te kruipen, maar een van hen wordt betrapt door de bezetter en doodgeslaan. (zeer wrede beelden)
• 00:27:20 – 00:29:52: Duitse troepen selecteren in het getto willekeurig een familie die                                                 volledig uitgemoord wordt. (zeer wrede beelden)
• 00:29:52 – 00:30:49: In dit fragment komt zeer duidelijk het onderscheid tussen de rijke en                                                 de arme joden aan bod.
• 00:30:49 – 00:32:36: Bepaalde joden werkten uit eigenbelang mee met de bezetter en                                                 vormden een politiekorps dat zogezegd weerspannige joden oppakte.
• 00:34:50 – 00:37:30: Het plan wordt bekend gemaakt dat de joden zullen gedeporteerd                                                 worden. De familie Szpilman krijgt hulp van het joodse verzet in het getto.
• 00:37:42 – 00:38:37: Werkomstandigheden in het getto.

3. 16 augustus 1942: begin van de deportaties (00:40:18 – 00:52:24)

In dit deel van de film zien we hoe de joden verzameld worden om gedeporteerd te worden naar de zogenaamde werkkampen. De eerste twijfels over deze kampen worden duidelijk. De eerste deportaties gaan van start, maar het hoofdpersonage wordt gered en blijft achter in het verlaten getto.

• 00:40:18 – 00:47:00: Verzamelen voor deportatie, eerste twijfels over werkkampen, honger en wanhoop.
• 00:47:00 – 00:50:03: Begin van de deportaties per goederentrein. Het hoofdpersonage wordt gered door vrienden bij de joodse politie.
• 00:50:03 – 00:51:40: Wladislaw Szpilman blijft achter in een verlaten getto en wordt                                                 geholpen door het verzet.

4. Augustus 1942 – april 1943: het getto na de deportaties en de ontsnapping (00:52:40 – 01:16:08)

Szpilman wordt gered van de deportaties en wordt geholpen door het verzet om verder te kunnen werken in het getto. Hij ontsnapt uit het getto en moet onderduiken.

• 00:55:46 – 00:57:46: Werken in het getto na de deportaties. Het verzet weet wat er gebeurt in de zogenaamde werkkampen en een opstand wordt gepland.
• 01:07:58 – 01:09:52: Szpilman slaagt er met de hulp van het verzet in om uit het getto te                                                 ontsnappen en krijgt hulp van Poolse vrienden.
• 01:13:00 – 01:16:02: Szpilman wordt met behulp van het verzet ondergebracht in een flat                                                 met uitzicht op het getto van Warschau.

5. 19 april tot 16 mei 1943: opstand in het getto van Warschau (01:16:08 – 01:39:21)

Vanuit zijn flat met zicht op het getto ziet Szpilman hoe de joden in opstand komen. Zij houden het een maand vol maar worden dan neergeslagen door de Duitse bezetter.

• 01:16:08 – 01:18:42: Opstand in het getto + overgave.

In de rest van dit deel zien we hoe het hoofdpersonage moet verhuizen van flat, steeds meer honger begint te leiden en geelzucht krijgt. Een mooie illustratie van de situatie van een individuele jood in vrij uitzonderlijke omstandigheden, maar zonder veel historische onderbouw. De nadruk ligt hier op het individuele lijden.   

6. 1 augustus 1944: opstand van Warschau en de bevrijding (01:39:21 – 02:22:46)

In dit fragment zien we hoe Warschau in opstand komt tegen de Duitse bezetter onder invloed van het Rode Leger. Deze opstand wordt neergeslagen, waarna het Rode Leger ter hulp komt. De Russen zetten de overblijvende Duitsers gevangen.

• 01:39:21 – 01:41:35: Begin van de opstand.
• 01:41:35 – 01:45:40: Tegenaanval van de Duitse bezetter.
• 01:50:00 – 01:53:19: Schokkend beeld van het verwoeste Warschau na de opstand.
• 01:55:26 – 02:04:40: Szpilman wordt betrapt door een Duitse officier. 
• 02:06:23 – 02:07:53: Deze officier brengt hem eten.
• 02:07:53 – 02:09:49: De Duitse bezetter trekt zich terug onder dreiging van het Poolse leger.
• 02:09:49 – 02:12:02: Polen na de bevrijding. Russische troepen nemen de stad over.
• 02:12:02 – 02:13:25: Duitsers worden gevangengenomen door de Russische troepen. Poolse joden worden vrijgelaten.
• 02:14:49 – 02:15:38: Szpilman gaat op zoek naar de Duitse officier, maar er blijft niets meer                                                 over van de plaats waar deze gevangen werd gehouden.

Historiografie

In 1939 vielen nazitroepen Polen binnen en startten zo officieel WOII. Een deel van Polen werd onmiddellijk geannexeerd door Duitsland. Daarnaast eisten ook de Sovjet-Unie en Litouwen een deel van het Poolse grondgebied op. In 1941 keerde nazi-Duitsland zich echter tegen zijn bondgenoot in het oosten, de Sovjet-Unie. De gebieden die voordien aan de Sovjets waren toegewezen kwamen nu onder Duits gezag en werden het “Generalgouvernement für die besetzten polnischen Gebiete” genoemd onder leiding van gouverneur-generaal Hans Frank.

Reeds vanaf 1939 viseerde het Duitse regime de joodse bevolking van Polen. Dit gebeurde overal in Europa, maar werd in Polen gekenmerkt door een zeer grote systematiek en gebeurde bovendien op zeer grote schaal. Onmiddellijk werd de joodse bevolking een aantal rechten ontnomen. Op 21 september 1939 gaf Reinhard Heydrich bovendien het bevel om alle Poolse joden te verzamelen in de beroemde getto’s. Deze kwamen er voornamelijk in grote steden zoals Warschau en Krakau. In oktober van dat jaar werd bovendien een decreet goedgekeurd dat Poolse joden tussen 14 en 60 jaar verplichtte tot dwangarbeid en vanaf november dienden alle Poolse joden ouder dan 10 jaar een gele ster te dragen.

In 1940 werd bovendien besloten om de Poolse getto’s af te sluiten van de buitenwereld door het bouwen van muren. De joden zaten vanaf dan echt opgesloten. Een jaar later werd het discours over de Poolse joden nog extremer. Niet alleen moesten zij geïsoleerd worden, zij moesten vernietigd, uitgeroeid worden. In Auschwitz verscheen het eerste concentratiekamp, dat snel zou uitgroeien tot een vernietigingskamp. Andere kampen volgden dit voorbeeld en in 1942 werd het vernietigingskamp in Treblinka, bij Warschau, in gebruik genomen. Joden vanuit heel Europa werden naar deze Poolse kampen getransporteerd om systematisch uitgeroeid te worden.

Het getto in Warschau was het grootste Poolse getto. Hoewel in 1942 ongeveer 300.000 bewoners van het getto naar het vernietigingskamp in Treblinka waren gestuurd, bleven er eind 1942 nog ongeveer 40 a 50 000 joden over. Tijdens de tweede golf van deportaties, die begin 1943 een aanvang nam, kwamen de bewoners van het getto echter in opstand. De Joodse Gevechtsorganisatie (ZOB) en de Joodse Strijdersbond (ZZW) slaagden er tijdelijk in om het bestuur over het getto op zich te nemen. Deze opstand duurde ongeveer een maand, waarna zij bloedig werd neergeslagen door de nazi’s onder leiding van SS-Gruppenführer Jürgen Stroop. Na de opstand werd het getto met de grond gelijk gemaakt. Dit liet een groot gat achter in het centrum van Warschau.

In 1944 verzette Warschau zich tegen de Duitse overheersing, in het kader van een nationale opstand. Het doel van deze opstand was zichzelf te bevrijden van de Duitse bezetter voor de komst van het Rode Leger, dat het plan had opgevat Polen in te lijven bij de Sovjet-Unie. De verzetsstrijders voelden er echter meer voor om zich in het westerse kamp te vestigen. Dit zorgde ervoor dat zij geen steun kregen van de Sovjets bij hun opstand en dat deze dan ook werd neergeslagen door de Duitse bezetter. Hierop reageerde het Rode Leger wel, waardoor zij als de grote bevrijders van Polen werden aanzien. De interventie van de Sovjets bracht een einde aan de oorlog in Polen.

Historische kritiek

Zie voor een lessenreeks 'Historische kritiek' over deze film de bijlage bovenaan deze pagina.

De lessen zijn opgemaakt voor het zesde middelbaar ASO. Dit omdat dit goed geïntegreerd kan worden in het leerplan van de derde graad en de leerlingen ook oud en matuur genoeg zullen zijn om naar de film te kijken en dus in staat zijn de film en de bijhorende opdrachten te begrijpen. Om de film volledig tot zijn recht te laten komen is de beste optie de film volledig af te spelen. Doordat het een film is van meer dan twee uur en dus verschillende lesuren zal inpalmen, kan er ook voor gekozen worden fragmenten te selecteren en als leerkracht te vertellen wat er tussenin gebeurt. Hierdoor zullen de scènes wel minder krachtig overkomen bij de leerlingen door het ontbreken van het volledige verhaal. Tijdens het afspelen van de film zullen de leerlingen de tijd krijgen om de vragen te beantwoorden en reeds samen te reflecteren over de gebeurtenissen. Bij de vragen gerelateerd aan de symbolische laag zullen de leerlingen enkele zaken moeten opzoeken op de computer of de tablet. Na het invullen van alle antwoorden kan er een klassikale discussie volgen om de les af te sluiten. De centrale vraag bij het bekijken van de film is: hoe zag het leven eruit voor de Joodse gemeenschap tijdens WO II?

Er wordt verondersteld dat de leerlingen reeds les hebben gekregen over wereldoorlog II en de Holocaust in het algemeen. Ook wordt verondersteld dat de leerlingen reeds een inleiding gekregen hebben over de verschillende lagen die een film bevat. Voor deze taak werd het leerplan van het GO genomen, mits enkele aanpassingen kan de les ook gegeven worden in een ander onderwijsnet, of in het TSO.

Bijlages

The Pianist_Historische_Kritiek_Invulblad.pdf233.6 KB

Bronnen

http://www.imdb.com/title/tt0253474/

http://www.imdb.com/news/ni0080992/

http://www.filmjournal.com/pianist

http://www.bbc.co.uk/films/2002/12/19/the_pianist_2003_review.shtml

http://movies.nytimes.com/movie/review?res=9E0DE1DA113CF934A15751C1A9649C8B63

http://www.filmfreak.be/index.php?module=filmfreak&func=viewpub&tid=8&pid=195

http://www.kutsite.com/recensie/the-pianist