Les 7: Kritische beoordeling van historische speelfilms

Inleiding

De historische speelfilm is één van de meest gecontesteerde vormen van ‘historiografie’. Voor- en tegenstanders bepleiten met veel overtuiging hun goed- of afkeuren. Hierdoor wordt het voor de doorsnee historische filmliefhebber of geschiedenisleerkracht (in spe) uiterst moeilijk te bepalen hoe het medium het beste te benaderen.

In deze les reiken we enkele makkelijk hanteerbare parameters aan voor een genuanceerde en kritische beoordeling van historische speelfilms.

Lesslides

Geluidsfragmenten

Onze bevindingen

Het belang van de mise-en-scène

De mate waarin decors, kledij, gebruiksvoorwerpen, … correct worden weergegeven, geldt voor de meeste geschiedenisleraren-in-opleiding als dé centrale maatstaf wanneer zij speelfilms intuïtief beoordelen op hun historische accuraatheid. Dit blijkt onder meer uit de filmreflecties die de studenten, voorafgaand aan de lessenreeks over Film & Geschiedenis, maakten.

“Persoonlijk denk ik dat de film [‘Zwartboek] voldoende historisch onderbouwd is. Het interieur van de notaris leek bijzonder authentiek en ook naar vervoersmiddelen is zichtbaar historisch onderzoek gedaan. Verder komen de kapsels en kleren overeen met de vele foto’s die in die tijd zijn getrokken.”

“Dit fragment [uit ‘Gladiator’] is historisch niet betrouwbaar. De uitrusting van de gladiatoren is niet helemaal waarheidsgetrouw. Er waren verschillende soorten gladiatoren (zoals de Galli, Thraeces, Samnites, Murmillones, enz.), maar naar mijn weten waren er geen gladiatoren die vochten met een bijl en zwaard en een helm met inklapbaar vizier.”

“Mijns inziens is dit fragment [uit ‘Un long dimanche de fiançailles’] zeker betrouwbaar, het ziet er naar uit dat er voldoende research gebeurde om zowel de loopgraven als bijvoorbeeld de uniformen van de soldaten zo getrouw mogelijk te benaderen. We zien ook doorheen het fragment verwijzingen naar gasaanvallen, het gebruik van tanks, het feit dat soldaten die uit de loopgraaf  moesten gaan (‘over the top’) gewoon kanonnenvoer waren en het feit dat vele soldaten psychisch onderuitgingen door het constante wapengedreun (‘shellshock’). Het zijn elementen die kenmerkend zijn voor de Eerste Wereldoorlog als eerste echte ‘moderne/industriële’ oorlog, die bovendien heel getrouw getoond worden in het fragment.”

Historische beeldvorming: meer dan de ‘look’ van het verleden

Niet alle studenten leggen bij hun analyse evenwel de nadruk op ‘oppervlakteverschijnselen’. Zo hebben verscheidene geschiedenisleraren-in-opleiding ook oog voor de wijze waarop complexe gebeurtenissen, processen en mentaliteiten worden verbeeld.

“Wil je met dit fragment [uit ‘Le Retour de Martin Guerre’] de rol van de vrouw illustreren in de 16de eeuw, dan is dit fragment niet bruikbaar. Vrouwen speelden een onderdanige rol in de samenleving toen en uit dit fragment is dit niet duidelijk af te leiden.”

“Wat historisch niet correct is, is de rol van de gladiator. In dit fragment [uit ‘Gladiator’] neemt Maximus nogal een voorname positie in. De gladiatoren waren onbelangrijke werktuigen. Het is ondenkbaar dat een gladiator vroeger zou ingaan tegen de wil van de keizer. In dit fragment gebeurt dit wel. Maximus krijgt het teken om de genadeslag uit de delen, maar negeert dit.”

“Men kan zich vragen stellen bij het fragment [uit ‘Amistad’] over het in zee werpen van levende slaven. (…) Dit stuk verwijst namelijk naar de afgrijselijke gebeurtenis op het schip de Zong, waarbij de kapitein, puur uit geldbejag, besliste om de slaven in zee te gooien. (…) Het probleem is echter dat wie het fragment bekijkt, denkt dat dit schering en inslag was, terwijl het over een eenmalige - weliswaar echtgebeurde - gebeurtenis gaat. In dit geval wordt dus een verkeerd beeld geschapen van de werkelijkheid.”

Een gebrek aan historische achtergrondkennis

Voor de meeste geschiedenisleraren-in-opleiding is een kritische beoordeling van een historische speelfilm echter geen evidentie. Voornamelijk een gebrek aan achtergrondkennis m.b.t. de verbeelde geschiedenis wordt telkens weer aangehaald als een belangrijk obstakel.

“Mijn kennis is te beperkt om te oordelen of dit fragment volledig historisch correct is.”

“Ik heb niet voldoende achtergrond om te oordelen of de rechtszaak [in ‘Amistad’] op een adequate manier in beeld wordt gebracht.”

“Aangezien het een film is, weet je natuurlijk niet wat historisch correct is en wat verzonnen is door de regisseur. Met enige voorkennis van zaken kan je het fragment beter interpreteren en een goed onderscheid maken tussen fictie en realiteit.”

Op zoek naar alternatieve indicatoren

Dit zorgt ervoor dat vele studenten op zoek gaan naar alternatieve indicatoren om te achterhalen of een film(fragment) al dan niet betrouwbaar of historisch accuraat is. Eén van deze indicatoren blijkt de reputatie van de regisseur.

“Ik ben persoonlijk geen kenner van vechttechnieken van gladiatoren of Romeinse klederdracht, maar het geheel klopt wel erg goed in het plaatje [sic]. En Ridley Scott is gefascineerd door het oude Rome, dus hij zal wel zo dicht mogelijk bij de waarheid willen blijven.”

“Ik denk ook dat een regisseur als Spielberg zich kritiek van politieke incorrectheid en ongefundeerde historische weergave niet kan veroorloven.”

“Maar als men kijkt naar wie de film [‘Amistad’] gemaakt heeft [Steven Spielberg], één van de grootste regisseurs van de 20ste – 21ste eeuw, kan men toch vermoeden dat er veel research is ingestoken.”

“Hij [Raoul Peck, de regisseur van ‘Sometimes in April’] had al eerder succesvolle - in die zin dat ze historisch correct waren - historische films en documentaires gemaakt (Lumumba, L’homme sur les quais, …), dus hij was niet aan zijn proefstuk toe.”

“De andere films van Annaud [regisseur van ‘The Name of the Rose’], verraden alleszins een interesse voor andere culturen (Seven Years in Tibet, L' amant, Enemy at the Gates, ...).”

Daarnaast gaan verschillende geschiedenisleraren-in-opleiding ervan uit dat een film die handelt over een recente periode per definitie betrouwbaarder is, dan een film over lang vervlogen tijden. Zij baseren zich daarvoor op de hoeveelheid voor handen zijnd bronnenmateriaal.

“Ik denk dat het fragment [uit ‘Zwartboek’] redelijk accuraat is. Als je bijvoorbeeld een film maakt over het Oude Egypte kan je enkel afgaan op bronnen. De jodenvervolging ligt echter nog niet zo ver achter ons.”

“Volgens mij is dit fragment [uit ‘Sometimes in April’] historisch betrouwbaar omdat het nog niet zo lang geleden is en er dus ook veel bronnen over zijn. Zo is er veel beeldmateriaal en zijn er veel geschreven bronnen over de genocide in Rwanda.”

“Aangezien deze gebeurtenis [de genocide in Rwanda] redelijk recent is, zal de producer van de film [‘Sometimes in April’] over genoeg bronnenmateriaal beschikken dat hij kan gebruiken in de film.”

Een kritische beoordeling ligt niet voor de hand

Via de les, getiteld ‘Kritische beoordeling van historische speelfilms’, wilden we enkele richtlijnen meegeven die de filmkijker in staat moeten stellen een kritisch en genuanceerd oordeel over een historische speelfilm te vellen. En dit, rekening houdend met de specifieke conventies van het medium enerzijds en eventuele historische claims die door filmmakers worden gemaakt anderzijds.

Dit neemt niet weg dat verschillende studenten ook na een lessenreeks over Film & Geschiedenis problemen ondervinden bij de beoordeling van bepaalde filmfragmenten. Vooral het onderscheid ‘ware’ – ‘valse’ uitvindingen blijkt een element waar vele geschiedenisleraren-in-opleiding mee worstelen.

“Het valt me op dat een aantal mensen de neiging hebben de scène met de clerici aan de biljarttafel [in ‘Daens’] in twijfel te trekken. Ik vraag mij af hoe dit komt. Zou het niet gekund hebben? Ze zijn namelijk alleen, er is niemand die hen ziet… Er werd volgens mij, in die periode, meer tussen ‘pot en pint’ verteld dan we ooit zullen te weten komen. Of zit ik helemaal op het verkeerde spoor hiermee?”

“Naar mijn gevoel illustreert deze discussie dat het toch een moeilijke kwestie blijft, historici en speelfilms. Doet de koetsscène [in ‘Amistad’] werkelijk afbreuk aan de geloofwaardigheid van de film? Is het werkelijk een valse uitvinding? Als historicus kan je er gewoon niet van onder dat in een film zaken worden uitgevonden. Dat heeft denk ik iedereen wel door. Maar… uitvindingen kunnen zoals Marie zegt functioneel zijn! Waar ligt de grens om de waarachtigheid te bewaren?”

Opnieuw geldt hier dat – naast onder meer een brede culturele bagage, een uitgebreide historische achtergrondkennis en inzicht in het productieproces van een film – een zekere vertrouwdheid met historische speelfilms een conditio sine qua non vormt voor een doordachte beoordeling.

[Deze bevindingen kaderen in het onderzoeksproject Film en/als Geletterdheid (AUGent)]

Gerelateerde filmfragmenten

Om de gerelateerde filmfragmenten te kunnen bekijken, dient u zich eerst aan te melden. U kan inloggen via de link onderaan deze pagina.