Film en Geschiedenis. Het is geen evident huwelijk. Omwille van de spanningsboog van het verhaal, de artistieke vrijheid van de filmmaker, de beschikbare budgetten, de duur van de film of de verwachtingen van het publiek, nemen historische fictiefilms geregeld een loopje met de (verleden) werkelijkheid. Dit stuit menig criticus tegen de borst. Zowel binnen als buiten academische kringen, is er de voorbije decennia dan ook al heel wat gedebatteerd over de status, de waarde en de (on)mogelijkheden van populaire historische films als bron van historische kennis.
In deze les zetten we de belangrijkste kritieken m.b.t. de historische speelfilm op een rijtje.
Een sceptische houding ten opzichte van historische speelfilms
Voorafgaand aan de lessenreeks over Film & Geschiedenis vroegen we de geschiedenisleraren-in-opleiding te reflecteren over populaire historische films als bron van historische kennis. Uit deze reflecties blijkt dat een meerderheid van de studenten – net als vele professionele historici – uiterst sceptisch staat tegenover dergelijke films.
“Ik sta altijd zeer sceptisch tegenover dit soort films, en dat is bij deze film [‘Le Retour de Martin Guerre’] niet anders.”
“In het algemeen kan men deze film [‘Amistad’] als historisch betrouwbaar beschouwen, daar hij grotendeels gebaseerd is op waargebeurde feiten. Maar er zullen ook - net als in bijna elke film - fragmenten in zitten die bedoeld zijn om de kijker op zijn gemoed te werken.”
“De grote lijnen van dit fragment - en bij uitbreiding van de hele film [‘Daens’] - zijn volgens mij zeker wel historisch accuraat en betrouwbaar, al blijft het altijd tricky om je daarover uit de spreken.”
Voornamelijk Amerikaanse (Hollywood)producties blijken achterdocht op te wekken.
“Een zwakte uit historisch oogpunt is de onvermijdelijke aanwezigheid van Hollywood [in ‘Gladiator’]. Het hele gebeuren wordt geromantiseerd om een zo groot mogelijk publiek aan te spreken.”
“In het voordeel van de betrouwbaarheid spreekt dat dit [‘Le Retour de Martin Guerre’] geen Hollywoodproductie is, maar een Europese film, doorgaans kwaliteitsvoller wat dit soort aangelegenheden betreft.”
Daarbij wordt er telkens weer op gewezen dat een fictiefilm een commercieel product is dat in eerste instantie geld moet opbrengen. Historische accuraatheid lijkt daarbij ondergeschikt aan het maken van winst.
“Soms had ik het gevoel dat het geweld en de mensonwaardigheid in de film [‘Amistad’] de nodige saus boden voor een goede blockbuster en dus niet voor een film die historische correctheid nastreeft.”
“Toch blijft het doel van deze film [‘Sometimes in April’] geld opbrengen. Het verhaal van de man die getrouwd is met een vrouw van de andere bevolkingsgroep zal waarschijnlijk geromantiseerd zijn.”
Een lichte voorkeur voor historische documentaires
Geschiedenisleraren-in-opleiding hechten doorgaans meer geloof aan documentaires m.b.t. historische onderwerpen.
“Ik denk niet dat deze film [‘Gladiator’] een realistisch beeld geeft van de klassieke oudheid. Ik verkies nog altijd een documentaire.”
“Het [de film ‘Daens’] is en blijft fictie. (…) Films zijn nu eenmaal geen documentaires. Ze stellen andere doeleinden dan het scheppen van historische waarheden.”
“Daarenboven kan het ook een zwak punt genoemd worden dat het hier [in ‘Un long dimanche de fiançailles’] niet om een documentaire gaat, maar om een speelfilm die met commerciële doeleinden werd gemaakt, waarbij men sensatie tracht te creëren en waarbij elk beeld in scène gezet is met zin voor esthetiek.”
Belang van feitelijk accuratesse
De meeste studenten staan dus vrij terughoudend ten opzichte van historische speelfilms. Dit komt onder andere omdat zij dergelijke films/filmfragmenten benaderen als zijn het vensters op de historische werkelijkheid, eerder dan als mogelijke reconstructies of representaties van deze werkelijkheid. Bij hun beoordeling hechten zij dan ook veel belang aan feitelijke accuratesse.
“De historische correctheid [van ‘Un long dimanche de fiançailles’] is dan weer een element waar ik mijn twijfels over heb. In hoeverre zijn de verhalen die verteld worden waar? Hebben de personages wel echt bestaan? Het zou afbreuk doen aan het geheel indien de verhalen niet echt waren, want dan baseer je je op iets dat eigenlijk nooit is gebeurd, en dat is niet de bedoeling van geschiedenis.”
“Uiteraard brengt dit fragment [uit ‘Un long dimanche de fiançailles’] geen accuraat historisch verslag van de slag bij de Somme, laat staan van de 1e Wereldoorlog. Daarvoor is om te beginnen het perspectief veel te eng: er wordt enkel ingezoomd op de levensomstandigheden van de Franse soldaten in de loopgraven terwijl niet in beeld wordt gebracht wat er echt bij de legerleiding omgaat of wat er zich afspeelt in het kamp van de vijand. Bovendien komen ook geen feiten aan bod die de start of het einde van dit conflict verhalen [sic] of verklaren.”
Films die op waargebeurde feiten zijn gebaseerd, worden daarentegen gemakkelijker aanvaard. Soms kritiekloos, wat dan weer leidt tot andere extremen.
“Dit fragment [uit ‘Amistad’] geeft, volgens mij, een perfect beeld van één van de aanleidingen tot de burgeroorlog. Deze film is gebaseerd op waargebeurde feiten en hierdoor is er naar mijn mening geen twijfel mogelijk dat ook dit fragment historisch correct is.”
De verhouding Film – Geschiedenis geproblematiseerd
In de les over de belangrijkste kritieken m.b.t. de historische speelfilm koppelden we de initiële reflecties van de studenten (cf. supra) aan het bredere academische debat over de historische waarde van speelfilms. Op die manier problematiseerden we de verhouding Film – Geschiedenis. Daarnaast lanceerden we ook enkele nieuwe vragen en bedenkingen van professionele historici, die konden aanzetten tot nadenken.
[Deze bevindingen kaderen in het onderzoeksproject Film en/als Geletterdheid (AUGent)]
Om de gerelateerde filmfragmenten te kunnen bekijken, dient u zich eerst aan te melden. U kan inloggen via de link onderaan deze pagina.