In Visions of the Past: The Challenge of Film to Our Idea of History (1995) stelt Robert Rosenstone: “Film has invaded the classroom”. En daar lijkt het op. Afkeuring, achterdocht of angst voor visuele media hebben geschiedenisleerkrachten er de voorbije decennia niet van kunnen weerhouden om met speelfilms aan de slag te gaan. Steeds meer scholen beschikken over de faciliteiten om films of ander beeldmateriaal te projecteren en leerlingen verwachten van tijd tot tijd op een beeldfragment te worden getrakteerd.
In deze les besteden we daarom aandacht aan drie specifieke vragen:
(1) Waarom is het zinvol met films te werken in de klas?
(2) Kan film bijdragen aan de historische vorming van leerlingen?
(3) Hoe moet film worden ingezet?
Film in de klas
De meeste geschiedenisleraren-in-opleiding zijn vertrouwd met het gebruik van bewegend beeldmateriaal als didactisch instrument. Bovendien hebben vele studenten – zeker zij die reeds stages achter de rug hebben - een reflex ontwikkeld waarbij ze zich afvragen: Wat zijn mijn lesdoelstellingen? Hoe wil ik deze doelstellingen bereiken? En welke werkwijzen en media zijn hiervoor het best geschikt?
Hoewel een zekere achterdocht en angst ten aanzien van historische speelfilms bij de meeste geschiedenisleraren-in-opleiding prominent aanwezig blijven, lijken deze niet op te wegen tegen de didactische voordelen van het medium.
Voorafgaand aan de lessenreeks over Film & Geschiedenis schotelden we de geschiedenisleraren-in-opleiding een filmfragment voor. We vroegen hen of en hoe zij het fragment zouden inzetten in hun lespraktijk. De meeste suggesties lagen in de lijn van de filmdidactische werkwijzen die wij – nadien - in de les ‘Film in de klas’ presenteerden.
Een filmfragment als instap
Heel wat studenten stelden voor een filmfragment te gebruiken om een lesthema te introduceren; als instap. Film trekt immers de aandacht van de leerlingen en kan ervoor zorgen dat zij geprikkeld worden om meer over een bepaald thema te weten te komen. Terecht werd evenwel opgemerkt dat niet elk filmfragment hiervoor even geschikt is.
“Het is altijd verleidelijk om een stukje film te tonen als instap of tijdens de les. Het trekt de aandacht van leerlingen en stimuleert hun interesse en medewerking. Maar als leerkracht vind ik het belangrijk om mij daar niet blind op te staren. Het is van groot belang om fragmenten te kiezen die gemaakt zijn volgens het historisch besef [sic].”
Een filmfragment ter illustratie
Daarnaast vestigden vele geschiedenisleraren-in-opleiding de aandacht op de waarde van film als illustratiemateriaal.
“Ondanks de historische incorrectheid zou ik dit fragment [uit ‘Gladiator’] toch gebruiken in een les. Je kan met dit fragment aantonen hoe het volksvermaak in de Oudheid was en hoe de kledij uit de Oudheid eruitzag. Ook kan je aan de hand van dit filmpje de bouw van het Colosseum bespreken. De fouten zijn ‘details’ maar zeker niet storend, dus je kan perfect naar het fragment kijken zonder je aan de fouten te storen.”
“Ondanks de kleine schoonheidsfouten zou ik dit fragment [uit ‘Gladiator’] tijdens de lessen gebruiken. Een leuk filmpje zal langer in het geheugen blijven, dan een lestekst. Dit beeldfragment kan zowel gebruikt worden wanneer het gaat in de les over amusement tijdens de Klassieke Oudheid, het dagelijkse leven van de Romeinen of de Romeinse architectuur.”
Een filmfragment ter bevordering van historische inzichten en attitudes
Film wekt de geschiedenis tot leven. Als kijker word je als het ware meegezogen in de tijd. Je verplaatst je in de leefwereld van de historische personages en neemt een bepaalde houding aan. Verschillende geschiedenisleraren-in-opleiding suggereerden dan ook een film(fragment) te gebruiken om de leerlingen aan te zetten tot nadenken of emotioneel te raken. Op die manier kan immers het historisch inzicht van de leerlingen worden verruimd of aan (historische) attitudevorming worden gedaan.
“Het fragment [uit ‘Un long dimanche de fiançailles’] kan een uitstekende aanleiding zijn voor enkele discussies of bedenkingen: de rol van de “goeie” en de “slechte” in de oorlog. Legers zijn zelden menslievende omgevingen om te vertoeven. Of: de psychologische impact van de oorlog. (…) De opvang van getraumatiseerde of verminkte veteranen liet vaak te wensen over, maar WO I zette heel wat in gang. De psychologie kreeg een belangrijke boost, evenals de plastische chirurgie. Proefkonijnen waren er met duizenden voor handen. Wanneer iemand verder wil gaan dan enkel de droge feiten van WO I, maar zijn leerlingen wil doen nadenken over de zin en onzin van oorlog, en de nawerking ervan in de maatschappij die een hele generatie jongemannen dood of levenslang (lichamelijk of mentaal) verminkt ziet terugkeren, kan met dit Franse cinematografische pareltje een goede aanzet geven.”
“Ikzelf heb in het vijfde middelbaar de loopgraven en de kerkhoven in de Westhoek bezocht, maar dat raakte mij eerlijk gezegd minder dan dit beeldfragment [uit ‘Un long dimanche de fiançailles’]. Hieruit blijkt de macht van het visuele. De film zelf heb ik ook met school gezien, maar pas in het zesde middelbaar. Ik zou het persoonlijk omgekeerd doen. Ik zou dit fragment tonen als inleiding op zo’n bezoek aan de Westhoek. Ik denk dat veel scholen uitstappen naar het In Flanders Fields Museum in Ieper of naar de loopgraven organiseren. Dit fragment is een ideale inleiding hierop. Het schudt de leerlingen wakker. Als ze dan in de echte loopgraven wandelen, kunnen ze zich er misschien meer bij voorstellen. Nu nog hopen dat het die dag heel slecht weer is en het plaatje is compleet.”
Andere geschiedenisleraren-in-opleiding stelden voor een filmfragment te koppelen aan de leefwereld van de leerlingen. Ook hier staat de stimulatie van het historische begrip (in de vorm van inzichten en attitudes) centraal.
“Link met vandaag: het fragment [uit ‘Gladiator’] toont duidelijk dat mensen heel graag naar de spelen gingen kijken. De arena zit vol, iedereen juicht en hoopt dat er iemand zal sterven. De leerlingen kunnen dan de link leggen met moderne films. Deze kunnen ook gewelddadig zijn. Mensen kijken bijvoorbeeld graag naar een thriller. Het grote verschil is natuurlijk dat film niet echt is. Maar het idee dat mensen op zoek gaan naar sensatie is eeuwenoud.”
“Ik zou een vergelijking maken tussen het theater en optredens die wij nu kennen en de spelen van bij de Romeinen [zoals in ‘Gladiator’], eventueel aan de hand van een filmfragment van een popoptreden waar de menigte even uitzinnig schreeuwt als in de Romeinse arena. Na het bekijken van het filmfragment zou ik een klasgesprek doen met vragen zoals: Wie van jullie zou er naar zo’n spelen gaan kijken? Begrijpen jullie dat de Romeinen dit als vermaak beschouwden?”
Historische kritiek en historische beeldvorming
Een vierde didactische werkwijze, gesuggereerd door de geschiedenisleraren-in-opleiding, is de toepassing van historische kritiek op een filmfragment met specifieke aandacht voor historische beeldvorming en feitelijke accuratesse.
“Ik zou het [gebruik van het filmfragment uit ‘Gladiator’] nog overwegen, maar op voorwaarde dat alle elementen die niet kloppen onmiddellijk besproken worden en dat de leerlingen zich er bewust van zijn dat het fragment niet volledig waarheidsgetrouw is.”
“Wel zou ik het fragment [uit ‘Un long dimanche de fiançailles’] willen toetsen aan bronnen uit WO I om een meer gefundeerd beeld te kunnen schetsen van de historische betrouwbaarheid van de film.”
Een combinatie van verschillende filmdidactische werkwijzen
Slechts een kleine minderheid van de studenten stelde voor eenzelfde filmfragment op meerdere wijzen te benaderen om op die manier aan verschillende lesdoelstellingen tegemoet te komen.
“Ik zou het fragment [uit ‘Gladiator’] gebruiken in de les, omdat er - zoals reeds gezegd - veel informatie kan uitgehaald worden. En een vechtscène spreekt ook tot de verbeelding en het inlevingsvermogen van de leerlingen. Ik zou dit fragment gebruiken als ik een les zou moeten geven over het ‘Romeinse keizerrijk’. Dan zou ik de term ‘brood en spelen’ aanhalen waarna ik het fragment zou laten zien. Als de leerlingen het fragment dan hebben gezien, zou ik ze bijvoorbeeld vragen welk signaal de keizer gaf en waarom de keizer zijn duim omlaag deed en niet omhoog. Ik zou het fragment ook als instap kunnen gebruiken en daarna de term brood en spelen vermelden. Wat ik ook zou kunnen doen; is dit fragment tonen en dan het begrip ‘volksvermaak’ actualiseren.”
“Ik zou het fragment [uit ‘Gladiator’] misschien gebruiken als een instap voor een les. Na het prikkelen van de leerlingen zou ik aan de hand van het fragment de algemene probleemstelling opbouwen. ‘Waarom organiseert de overheid gladiatorenspelen?’ ‘Is het gewoon vermaak of schuilt er meer achter?’ Startende met deze vragen zou ik dieper ingaan op de sociale en economische toestand in die tijd. Hoe de spelen politiek worden ingezet enzovoort. Ik kan het ook gebruiken om de verschillen in waarden en normen aan te tonen. Hiermee kan ik dan ook werken aan vakoverschrijdende eindtermen, bijvoorbeeld door in te spelen op de rechten van de mens. Zeer actueel ook is hoe waarden en normen verschillen van cultuur tot cultuur en hoe dit soms voor problemen zorgt in onze hedendaagse multiculturele maatschappij.”
Voorzichtigheid geboden
Ondanks het enthousiasme van de meeste studenten om in hun lespraktijk met film aan de slag te gaan, bleven sommigen toch voorzichtig.
“Het fragment is dus zeker bruikbaar als leerstof. Persoonlijk zou ik wel opteren voor andere filmfragmenten. Naar mijn gevoel toont ‘Un long dimanche’ wel goed de situatie en het leven van de loopgraven waardoor het nuttig is binnen een dergelijk lesonderwerp [sic], maar het fragment focust ook veel op de verhalen van de veroordeelden, wat misschien de aandacht afleidt.”
“Toch moet je als leerkracht geschiedenis ervoor zorgen dat het fragment een meerwaarde biedt aan de les (dus niet als extraatje). De leerlingen moeten er iets uit kunnen leren en je kan hen aandachtig naar het fragment laten kijken door middel van enkele bijhorende fragmentvraagjes.”
[Deze bevindingen kaderen in het onderzoeksproject Film en/als Geletterdheid (AUGent)]
Om de gerelateerde filmfragmenten te kunnen bekijken, dient u zich eerst aan te melden. U kan inloggen via de link onderaan deze pagina.