Les 4: Filmanalyse: de symbolische laag

Inleiding

Historische speelfilms zeggen meer over de tijd waarin ze zijn gemaakt, dan over de verbeelde werkelijkheid.” Het is een veelgehoorde stelling/kritiek binnen academische kringen.

In deze les hebben we aandacht voor de dieperliggende maatschappelijke of ideologische betekenissen achter historische filmverhalen. Via een analyse van de ‘symbolische laag’ onderzoeken we welke specifieke waarden, normen en mentaliteiten in historische films zitten vervat en hoe deze worden gereflecteerd. Daarbij hebben we oog voor mechanismen zoals stereotypering, actualisering, enzovoort.

Lesslides

Geluidsfragmenten

Onze bevindingen

Ik zie, ik zie, wat jij niet ziet

(Historische) films dragen vaak specifieke maatschappelijke of ideologische betekenissen in zich; waarden en normen die kenmerkend zijn voor een bepaalde periode, een cultuur, een bevolkingsgroep, een individu. Verschillende geschiedenisleraren-in-opleiding zijn zich bewust van deze symbolische eigenschappen van het medium. In de essays, geschreven vóór de Film & Geschiedenislessenreeks, lezen we:

“De film ‘Gladiator’ is een film die vooral op spektakel mikt. (…) Sommige personages zijn een samenraapsel van verschillende historische personen, andere personages hebben nooit bestaan. De film moet eerder gezien worden als een film over gerechtigheid en wraak, dan als een historische film over het gladiatorenmilieu.”

“Het fragment [uit ‘Un long dimanche de fiançailles’] begint met een afdaling van het oppervlak naar de loopgraven. Ondertussen ziet men een Christusbeeld dat nog maar voor een deel aan het kruis hangt en dat bovendien zwaar beschadigd is. Dit is als symbool heel belangrijk. Het toont hoe het geloof de soldaten in de steek heeft gelaten, maar ook hoe de oorlog het geloof op de proef stelt, hoe Christus nu nog moet lijden door de mensen.”

Niet zelden kunnen deze dieperliggende betekenissen aan de productiecontext worden gekoppeld. Ook hiervan zijn bepaalde studenten zich bewust.

“De film [‘Amistad’] is echter, naar mijn mening, heel subjectief. Het is een Amerikaanse film, waardoor sommige negatieve elementen worden verdrongen om de minieme positieve elementen van het Amerikaanse systeem toch in de kijker te plaatsen. Zo is dit fragment een lofzang voor het Amerikaanse rechtssysteem.”

Historische speelfilms: historisch of brandend actueel?

In de les over de ‘symbolische laag’ gingen we dieper in op de maatschappelijke of ideologische betekenissen van (historische) speelfilms. In eerste instantie wezen we de geschiedenisleraren-in-opleiding er op dat filmische en/of narratieve ingrepen in een film vaak ten dienste staan van de zogenaamde symbolische laag. Ze zijn erop gericht bepaalde ideeën of mentaliteiten uit te drukken. Een inzicht, dat vlot werd opgepikt.

“Met betrekking tot de filmische laag [in ‘Luther’] viel mij vooral op dat de filmmaker de hoeveelheid licht in bepaalde scènes gedoseerd heeft om aldus de emotionele toestand en spirituele ontwikkeling van het hoofdpersonage, Luther, kracht bij te zetten.”

“Past de opmerking “I will not be told what to be afraid off” [in ‘1492: Conquest of Paradise’] ook niet enigszins bij de renaissancegedachte? Door kritisch te zijn t.o.v. oude geschriften heeft men immers al bewezen dat de aarde rond is. Deze dichotomie van wetenschap vs. geloof werd volgens mij ook gesymboliseerd in de eerste scene waar bijvoorbeeld de globe, zandloper, kaartmateriaal, ...  op dezelfde tafel staan als een groot kruis.”

Daarnaast vestigden we de aandacht op het gegeven dat historische filmmakers de geschiedenis  vaak – al dan niet bewust - actualiseren. Hedendaagse waarden, normen, wensen of dromen worden in het verleden geprojecteerd of in een historisch jasje gestoken. In dat opzicht zeggen films vaak meer over de actuele tijdgeest, dan over de historische mentaliteit.

“Als de pater [in ‘1492: Conquest of Paradise’] zegt dat er mensen voor minder op de brandstapel worden gesmeten, lijkt het waardeoordeel over de inquisitie en de vervolgingen van andersdenkenden eerder uit het standpunt van een hedendaags persoon te komen dan uit het standpunt van een 15e eeuwse monnik. In die tijd hadden mensen, en dan zeker leden van de geestelijkheid, over het algemeen weinig problemen met vervolgingen van alles wat gezien werd als ketters of heidens.”

Een betekenisvolle analyse van de symbolische laag is geen evidentie

De ideologische of maatschappelijke betekenis van een (historische) film is echter niet altijd eenduidig. Een heldere en betekenisvolle analyse van de symbolische laag ligt bijgevolg niet voor de hand. Veel hangt (opnieuw) af van de culturele bagage van de kijker, de kritische ingesteldheid, de vertrouwdheid met film en andere media, enzovoort. Dit blijkt ook uit de volgende – eerder oppervlakkige – analyses.

“Ik denk dat de waarden en normen in dit fragment [uit ‘Troy’] actueel zijn. Helena heeft eigenlijk haar man bedrogen en hij pikt dat niet. Daardoor ontstaat er een oorlog tussen Troje en Griekenland. Vandaag is overspel of het bedriegen van een partner ook iets wat voor veel mensen onaanvaardbaar blijft. Ook het vechten voor roem en glorie is een boodschap die in het fragment verwerkt was. Vroeger waren er veel mensen die vochten voor eigen glorie of roem voor hun land.”

“De huwelijksceremonie van Marie Antoinette en Lodewijk XVI [in ‘Marie Antoinette’] was beladen met grandeur en verliep vooral zeer plechtig en volgens de voorgeschreven wetten rond een koninklijk huwelijk. Het huwelijk van een koning ging er in die tijd zo aan toe en de dag van vandaag nog steeds. Als we dit huwelijk vergelijken met het huwelijk van prins Filip en prinses Mathilde kunnen we toch enkele gelijkenissen vinden. Het huwelijk staat in de belangstelling en de mensen kijken vol verwachting naar de aanstaande bruid. Ook het huwelijk van prins Filip en prinses Mathilde was beladen met traditie en uiterlijk vertoon. De tradities blijven dus hetzelfde, maar de klederdracht is veranderd.”

Niettemin slaagden heel wat geschiedenisleraren-in-opleiding erin, na de lessenreeks over Film & Geschiedenis, een genuanceerde en kritische analyse van de symbolische laag van een historisch filmfragment te maken.

“Volgens mij overheerst in deze film [‘The Name of the Rose’] vooral het actuele. Het fragment doet een beetje denken aan een Sherlock Holmes die op zoek gaat naar de waarheid door feiten te onderzoeken. In de middeleeuwen was er meestal geen sprake van wetenschappelijk onderzoek naar feiten. Natuurlijk kunnen er wel uitzonderingen geweest zijn. Het filmfragment geeft ook wel wat historische waarden uit de tijd weer, zoals de waarden en normen die centraal stonden voor de kerkelijke orden uit die periode.”

“Dit filmfragment [uit ‘Luther’] omvat naar mijn mening een – voor historische speelfilms vrij typische – mengeling van historische en actuele waarden. Enerzijds biedt het filmfragment de kijker een – weliswaar vereenvoudigd – beeld van de laatmiddeleeuwse religieuze opvattingen en waarden en Luthers ideologische reactie daarop. Anderzijds beoordeelt het filmfragment deze historische waarden vanuit een actueel perspectief. De film (uit 2003) werd immers (deels) gefinancierd door de Thrivent Financial for Lutherans, een Amerikaanse verzekeraar en aanbieder van financiële diensten met een zeer sterke Lutherse ideologische achtergrond. Dit verklaart waarom de film de Laatmiddeleeuwse Katholieke theologie en geloofsleer als ‘verkeerd en ouderwets’ voorstelt, terwijl het Lutheranisme als de nieuwe ‘religieuze waarheid’ naar voor geschoven wordt. De film is bovendien ook vrij selectief in het weergeven van de toenmalige historische waarden en oordelen om op die manier moderne gevoeligheden en waarden niet te schenden, m.n. met betrekking tot de recente geschiedenis van Duitsland: nergens wordt er namelijk melding gemaakt van Luthers rabiate antisemitisme. Samengevat is het dus echt wel een historische speelfilm waarin het verleden in functie van het heden wordt bekeken en dan nog vooral uit hedendaags Luthers perspectief.”

[Deze bevindingen kaderen in het onderzoeksproject Film en/als Geletterdheid (AUGent)]

Gerelateerde filmfragmenten

Om de gerelateerde filmfragmenten te kunnen bekijken, dient u zich eerst aan te melden. U kan inloggen via de link onderaan deze pagina.