Het is 1876. De Amerikaanse kapitein Nathan Algren (Tom Cruise) is een verloren man. Ooit riskeerde hij zijn leven voor zijn vaderland, in de Indiaanse Campagnes, maar dat bracht hem alleen pijn en desillusie. Een heel eind van hem verwijderd, ziet een andere soldaat zijn levenswijze voor zijn ogen uiteenvallen. Hij is de Japanner Katsumoto (Ken Watanabe), de laatste leider van de samoerai, krijgers die van oudsher hun leven wijden aan het dienen van hun keizer en hun land. Net zoals de moderniteit zich opdrong aan de Amerikaanse indianen, overspoelt ze nu het traditionele Japan; ze bedreigt de waarden en normen volgens dewelke de samoerai al eeuwen leefden en stierven. Maar Katsumoto geeft zich niet zomaar gewonnen.
De paden van deze twee krijgers kruisen wanneer de jonge keizer van Japan Algren inhuurt om het eerste moderne Japanse militieleger te trainen. Maar terwijl de keizerlijke adviseurs proberen om in afwachting van een gemoderniseerde regering de samoerai uit te roeien, is Algren onverwacht onder de indruk van hen. Hun krachtige overtuigingen herinneren hem aan de man die hij ooit was. Hij bevindt zich nu in het midden van een gewelddadige en epische strijd tussen twee tijdperken en twee werelden, met alleen zijn eergevoel om hem te leiden.
Het idee achter The Last Samurai kwam al in de vroege jaren 1990 tot stand, met een project bij de productiemaatschappij Radar Pictures dat geïnspireerd werd door de opvallende parallellen tussen het temmen van het Amerikaanse Wilde Westen en de modernisering van het traditionele Japan. Radar Pictures contacteerde Edward Zwick, die duidelijk geschikt was voor de job. Hij was al jaren gefascineerd door de Japanse cultuur en door Japanse films. Naar eigen zeggen was het de film Seven Samurai van de Japanse regisseur Akira Kurosawa die hem op het pad van filmmaker had gezet. Zwick vond vooral het Meiji-tijdperk interessant. Hij werd diep getroffen door het boek The Nobility of Failure van Ivan Morris, dat het verhaal vertelt van Saigo Takamori, die toen de nieuwe regering hielp creëren en er later tegen in opstand kwam. Dit inspirerende verhaal zou het uitgangspunt worden voor The Last Samurai. De historische periode is hem trouwens niet vreemd; zijn films Glory (1989, over de Amerikaanse Burgeroorlog) en Legends of the Fall (1994) zijn ook op het einde van de 19de eeuw gesitueerd. “Keer op keer wordt ik naar dit historische moment teruggeroepen,” zegt hij.
Zwick haalde er John Logan bij, de gerenommeerde scenarioschrijver van Gladiator (2000). Het bleek dat ook hij sterk geïnteresseerd was in de val van de samoerai. Samen besloten ze dat de samoeraiopstand van 1876-1877 het historische referentiepunt van de film zou worden. Hoewel het verhaal en de personages van The Last Samurai puur fictief zijn, beweren de makers dat zij nauwgezet geprobeerd hebben om het geheel zo authentiek mogelijk te maken. Producent Marshall Herskovitz bevestigt dat het de bedoeling was om een trouw beeld op te roepen van dit hoofdstuk uit de Japanse geschiedenis. “We probeerden nauwkeurig en respectvol te zijn. We consulteerden experts, contacteerden academici en scenarioschrijvers in Japan en namen heel wat Japanse specialisten en personeelsleden op in de productie. We wilden het juist krijgen.”
De opnames van The Last Samurai begonnen in oktober 2002. Er werd gefilmd op sets en locaties in zowel de Warner Bros Studios in de Verenigde Staten, als Japan en Nieuw-Zeeland. Men probeerde daarbij consequent om het uitzicht en de sfeer van het Japan in de jaren 1860 te herscheppen. Al maanden vóór het filmen begon, bogen de teams van production designer Lilly Kilvert en costume designer Ngila Dickson zich daarom over boeken, foto’s en documenten van of over de periode, en overlegden ze met experts.
In de Verenigde Staten en Japan verscheen The Last Samurai op respectievelijk 5 en 6 december 2003 in de zalen. Hier in België moest men nog wachten tot januari 2004 om de film te kunnen bekijken. Ze werd gedistribueerd door Warner Bros Entertainment, Inc.
Over het algemeen werd The Last Samurai lauw tot warm onthaald. Volgens de site Rotten Tomatoes zijn 65 % van de 207 opgenomen recensies fresh. De consensus luidt er: “Met een hoge productiewaarde en sensationele gevechtsscènes, is The Last Samurai een bevredigend epos.” Volgens Box Office Mojo bracht de film in de Verenigde Staten 111,1 miljoen dollar op, waardoor zij zich de 20ste plaats verzekerde op de lijst van de meest winstgevende films van 2003. In Japan deed ze het beter: daar bracht ze 111,5 miljoen dollar in het laadje en werd ze volgens Wikipedia ook erg geapprecieerd. Wereldwijd bracht ze meer dan 456 miljoen dollar op. Ze werd voor talrijke prijzen genomineerd, waaronder vier Oscars en drie Golden Globes.
Wanneer echter alleen met de 40 toprecensenten rekening wordt gehouden op Rotten Tomatoes, blijkt dat van de recensies van The Last Samurai er slechts 57 % fresh is. Zoals te verwachten, kreeg de film inderdaad veel kritiek te verduren in meer intelligente kringen en in het academische discours. Het overgrote merendeel van die kritiek richtte zich op de beperkte originaliteit van de film – meer dan eens werd de gelijkenis met Dances with Wolves (1990) en zelfs The Karate Kid (1984) aangehaald –, op de simplistische, typisch Hollywoodiaanse plot en op de verheerlijking en romantisering van de samoerai. Lou Lumenick, recensent van New York Post, noemt de film “onzin, een episch vehikel dat even nep is als neerbuigend,” terwijl historicus Jonathan Dresner zelfs zo ver gaat om ze “een historische ramp” te noemen. Voor David Ansen, recensent van Newsweek, lijkt het alsof “alles in [de film] gefilterd [is] door andere films, zowel van Hollywood als van Akira Kurosawa.” Tom Long, recensent van The Detroit News, schrijft: “The Last Samurai doet zich voor alsof het een cultuur eert, maar eigenlijk is ze alleen geïnteresseerd in goedkoop sentiment, grote gevechten en vooral het aanbidden van filmsterren.” Volgens Scott Foundas, de recensent van LA Weekly, is de enige geschiedenis die The Last Samurai echt beïnvloedt “de geschiedenis van de Hollywoodfilm en de jammerlijke manier waarop die buitengewone verhalen hopeloos gewoontjes maakt.”
Dat de film in meerdere opzichten met de historische werkelijkheid een loopje neemt, is onderhand duidelijk. Het moet evenwel beklemtoond worden dat het verhaal van de film opzettelijk fictief is. De filmmakers hebben niet gestreefd naar historische correctheid, maar wel naar een trouwe en respectvolle benadering van de historische periode. “Het is belangrijk te beseffen dat dit een film is en geen historisch document,” verklaart regisseur Edward Zwick in een interview met National Geographic. “Dat is [bijv.] waarom ik ervoor gekozen heb het personage Katsumoto te noemen en niet Takamori.” Zwick verontschuldigt zich er ook niet voor dat hij in zijn film idealisme heeft verkozen boven realisme: “Het is even belangrijk om te waarderen wat poëtisch en geïdealiseerd is, als het belangrijk is om de realiteit te begrijpen. We zijn geïnspireerd door het mythologiseren van de samoerai als helden.” Het is trouwens daarom dat de eerder vermelde professor Bolitho best van de film kon genieten. “We hebben te maken met een fantasie,” zegt hij, “en fantasieën overtreffen altijd de realiteit. De samoerai vormen een fantastisch filmonderwerp. Net zoals alle idealen, zal het er altijd zijn.”
Zolang de leerlingen van deze problematiek worden bewustgemaakt, kan de film eigenlijk perfect aangewend worden in de les. The Last Samurai is een visueel spektakel dat opgezet is tegen een historische achtergrond en zal daarom ongetwijfeld bij de leerlingen in de smaak vallen. Hieronder volgt een overzicht van de scènes die ik het meest bruikbaar acht.
1. De modernisering van Japan
- Scène 2 (00:06:02 – 00:08:50): Algren wordt ingehuurd door de Japanners om het nieuwe leger te trainen. De Westerlingen bekijken Japan met minachting.
- Scène 4 (00:09:33 – 00:12:15): Gekweld door zijn rol in de Indiaanse Campagnes reist Algren naar Japan. Simon Graham wacht hem op in Yokohama, een bruisende stad waarin traditionele elementen (geisha’s, riksja’s, kimono’s, enz.) en moderne elementen (telegraafpalen, Westerse kledij, enz.) naast elkaar bestaan. Simon Graham geeft uitleg over de keizer en de modernisering.
- Scène 8 (00:22:00 – 00:22:44): Het leger rukt op om Katsumoto te confronteren. De soldaten passeren huizen die worden afgebrand en mensen die gedwongen verhuizen, allemaal voor de aanleg van de spoorwegen.
- Scène 21 (01:14:10 – 01:15:40): We krijgen opnieuw een beeld van Yokohama, waar de modernisering nog verder gevorderd is; opnieuw zijn traditionele naast moderne elementen te bespeuren. Bij de aanvang van het fragment neemt Graham foto’s van geisha’s in traditionele klederdracht, wat in de klas kan gelinkt worden aan de talrijke foto’s die in deze periode in Japan werden genomen. De samoerai treden binnen in de stad; de stedelingen maken bang voor hen plaats. Omura kijkt nors toe.
- Scène 24-25 (01:20:52 – 01:25:18): Graham vertelt Algren dat er wetten gestemd zijn tegen de samoerai. Zij moeten machteloos toekijken hoe politieagenten het haar van Nobutada (dat hij in traditionele stijl droeg) afsnijden. Ondertussen komt Katsumoto toe in de raad, waar Omura hem wijst op het nieuwe verbod op het dragen van zwaarden. Katsumoto weigert zijn zwaard af te staan. De keizer komt niet tussen.
2. Het Japanse leger en de veldslagen
- Scène 6 (00:14:30 – 00:16:06) Algren leidt het Japanse leger van dienstplichtigen op. Het conflict met de samoerai wordt aangekondigd. Generaal Hasegawa blijkt zelf een samoerai te zijn, die zich echter aan het nieuwe regime heeft aangepast.
- Scène 9 (00:24:35 – 00:29:58): De eerste confrontatie tussen de keizerlijke troepen en de rebellerende samoerai vangt aan in een mistig bos. Het gebruik van moderne versus traditionele wapens is duidelijk, doch historisch incorrect (in het echt bedienden de samoerai zich nl. zonder schroom van modern wapentuig). Algren vecht dapper, maar wordt uiteindelijk gevangengenomen. Generaal Hasegawa pleegt seppuku.
- Scène 22 (01:15:40 – 01:16:35): Na de lange afwezigheid van Algren, krijgen we opnieuw een beeld van het Japanse leger, dat nu overduidelijk meer gemoderniseerd en beter georganiseerd is. Er worden o.a. houwitsers gebruikt.
- Scène 30 (01:40:38 – 01:43:10): De samoerai – met inbegrip van Algren – bereiden zich voor op hun laatste slag. Er worden plannen uitgewerkt, er worden wapens gesmeed en er wordt getraind, maar er wordt ook in stilte gebeden en gemediteerd.
- Scène 32-38 (01:48:10 – 2:11:15): De laatste slag van de samoerai wordt gevochten. De strijd barst los tussen de samoerai en de keizerlijke troepen. De samoerai lokken hen in een hinderlaag. Beide zijden hergroeperen zich. De strijd barst opnieuw los. De samoerai worden neergemaaid door de houwitsers van de keizerlijke troepen. Een gewonde Katsumoto pleegt seppuku met de hulp van Algren. De keizerlijke troepen knielen voor de verslagen samoerai, als blijk van respect. Algren overleeft.
3. De levenswijze van de samoerai
- Scène 11-12 (00:37:25 – 00:42:20): Een afgekickte Algren wandelt voor het eerst door het samoeraidorp. Hij observeert lachende kinderen en trainende samoerai, en komt uiteindelijk uit bij de tempel, waar hij kennismaakt met Katsumoto. Algren is logischerwijze wantrouwig, Katsumoto is vooral nieuwsgierig. Elk probeert de ander in te schatten. Katsumoto legt uit hoe hij generaal Hasegawa hielp seppuku te plegen. Algren ontdekt dat hij de echtgenoot vermoordde van de vrouw die nu voor hem zorgt.
- Scène 15-16 (00:50:45 – 00:56:21): Er wordt een montage met voice-over getoond van het verblijf van Algren in het samoeraidorp. Algren begint de Japanse levenswijze steeds meer te waarderen. Iedereen is beleefd en ingetogen, zegt hij, maar achter die façade gaat een gevoelsreservoir schuil. Zij streven naar perfectie en kennen een grote discipline. Hij ontdekt dat ‘samoerai’ ‘dienen’ betekent: de samoerai staan in dienst van de keizer. Algren begint zich op Japanse wijze te kleden, zet zich in om Japans te leren en traint zelfs mee met de samoerai.
- Scène 18-19 (01:01:48 – 01:05:45): Er wordt opnieuw een montage met voice-over getoond. Algren mijmert over de Japanse levenswijze; hoewel hij niet religieus is, voelt hij een spirituele kracht uitgaan van de plek. Sfeerbeelden tonen o.a. hoe hij mediteert. Daarnaast weet Algren zich tijdens een training te bewijzen in een gevecht. Tenslotte wordt een vorm van Japans theater getoond, waaraan Katsumoto deelneemt.
De plot van The Last Samurai speelt zich af tegen de historische achtergrond van het Japanse Meiji-tijdperk. Dit tijdperk brak aan in 1867, toen keizer Mutsuhito op de troon kwam, en wordt gekenmerkt door de verwesterlijking, industrialisering en modernisering van Japan. Effectief veranderde Japan op snelle tijd in een moderne natiestaat. Het historische uitgangspunt voor de film is de Satsuma-opstand van 1877. Deze werd geleid door Saigo Takamori, op dewelke het filmpersonage Katsumoto losjes werd gebaseerd. Saigo was een samoerai en stond bekend voor zijn hardnekkige conservatisme. Eerst steunde hij de keizer bij diens machtsovername, maar dan, in 1877, leidde hij een opstand tegen de regering waarin zijn volgelingen door de keizerlijke troepen werden verslagen. Saigo pleegde vermoedelijk seppuku. Vandaag is hij een volksheld, een symbool van trouw aan principes, maar in het echt was hij ook een verwende aristocraat die zich vasthield aan zijn elitaire positie. “De samoerai waren erg behoudsgezind en niet dapperder, trouwer of wijzer dan anderen,” zegt Harold Bolitho, professor Japanse geschiedenis aan de universiteit van Harvard. “Ze waren alleen meer bevoorrecht. Uiteindelijk vochten ze voor die voorrechten, en werden ze verslagen door het nieuwe Japan. Het is het nieuwe Japan die het oude Japan overwint.” Jonathan Dresner, assistent Oost-Aziatische geschiedenis aan de universiteit van Hawaii, wijst er ons bovendien op dat honderdduizenden andere samoerai zich aan de nieuwe bestuursvormen aanpasten en hun tijd en energie investeerden in de ontwikkeling van het moderne Japan.
In 1876-1877 beschouwden Westerlingen de Japanners over het algemeen als onbeschaafd en inferieur. Maar sommige Westerlingen die Japan bezochten, begonnen het land zodanig te waarderen dat ze er bleven en zich in de Japanse cultuur verdiepten; zij leefden en kleedden zich zelfs in Japanse stijl. Volgens Wikipedia waren er ook Westerlingen die aan de zijde van de Japanners – en, jawel, de samoerai – vochten.
Zie de bijlage bovenaan deze pagina voor een invulbare cursus bij deze lessenreeks.
De leerlingen zullen in deze lessenreeks geconfronteerd worden met filmfragmenten uit The Last Samurai. Om evenwel de historiciteit van de film te kunnen inschatten, lijkt het billijk dat de leerlingen daarnaast geconfronteerd worden met (een) andere informatiebron(nen) omtrent de historische context. Deze alternatieve bron(nen) kunnen zowel primair als secundair zijn. De vergelijkende bronnen zijn terug te vinden in een bronnenbundel, waarvoor de bronnen nog geselecteerd moet worden naar aanleiding van de praktische uitvoering van deze lessen.
(10 min. ; doceren)
De leerlingen worden meteen ingelicht over de achterliggende opzet van deze les, namelijk het bestuderen van het moderniseringsproces in Japan tijdens de Meiji-periode. Omdat deze informatie hen op zich weinig zal zeggen, zal er een korte uiteenzetting gegeven worden over de historische achtergrond. Daarin komt de oorsprong van het feodaliteitssysteem in Japan aan bod, evenals de rol van de samoerai daarin. De leerkracht gaat daarnaast in op het isolement van Japan en de doorbreking van dit gegeven door het Westen in 1853-54. We willen met andere woorden dat de leerlingen een zicht hebben op wat voorafging aan de omwenteling onder de Meiji.
(15 min. ; doceren + onderwijsleergesprek)
De leerlingen worden kort vertrouwd gemaakt met de drie analyselagen in een film volgens het model van Vos: de filmische, de symbolische en de narratieve laag. Dit gebeurt met heel korte voorbeeldfragmenten uit historische films, geselecteerd op de website Film en geschiedenis van de Ugent.
(20 min. ; groepswerk)
De leerlingen worden in groepjes van maximum vier leerlingen verdeeld. Klassikaal wordt twee keer naar de fragmenten gekeken met tussenin een moment waarin de leerlingen binnen hun groepjes hun persoonlijke notities bij de fragmenten kunnen uitwisselen. Na een tweede maal het fragment gezien te hebben, moeten ze als groep een antwoord formuleren op de vraag toegepast op het fragment. De leerlingen moeten naar de fragmenten kijken op alle drie de analyselagen om een alles beoordelend antwoord te construeren op de vragen.
Scène 4 (00:09:33 – 00:12:15): Algren komt aan in Yokohama, een bruisende stad waarin traditionele elementen (geisha’s, riksja’s, kimono’s, enz.) en moderne elementen (telegraafpalen, Westerse kledij, enz.) vreedzaam naast elkaar bestaan. Graham leidt Algren in over de Japanse keizer en de gaande modernisering in het land.
Scène 8 (00:22:00 – 00:22:44): Onderweg naar de confrontatie met Katsumoto trekt het Japanse moderne leger langs de nieuw aangelegde spoorlijnverbinding van het land. De gevolgen voor de plaatselijke bevolking worden getoond. We zien een gedwongen verhuizing door het platleggen van een dorp, waardoor de bevolking naar de stad trekt.
Scène 24-25 (01:20:52 – 01:25:18): Er zijn nieuwe wetten afgekondigd specifiek gericht tegen de samoerai-klasse. We zien hoe de wetten op het verbod van allerlei symbolische klederdrachtvoorschriften van de samoerai meteen worden toegepast wanneer politieagenten de samoerai Nobutada hardhandig vernederen in de straat. Daarnaast zien we hoe Katsumoto niet welkom is in de raad van de Keizer vanwege zijn niet-moderne klederdracht.
(20 min. ; groepswerk)
De leerlingen krijgen als thuisopdracht de gehele film The Last Samurai te bekijken. In het bijzonder moeten zij na het bekijken van de film een algemeen oordeel uitdrukken over hoe de film de samoerai-krijgerselite voorstelt. Met dit in het achterhoofd starten ze in de tweede les binnen dit onderwerp met een vergelijkingsopdracht. De leerlingen worden ditmaal geconfronteerd met zowel primaire als secundaire bronnen (bronnenbundel) die het leven en de geschiedenis van de samoerai omschrijven. In aanraking gebracht met deze andere informatiebronnen over de samoerai moeten ze ten eerste een genuanceerd en correct historisch beeld opbouwen over deze Japanse krijgerselite en ten tweede moeten ze de weergave in The Last Samurai bekritiseren op de historische juistheid ervan in deze film.
(20 min. ; Onderwijsleergesprek)
Ten eerste willen we dat de leerlingen tonen dat ze, na de film geanalyseerd te hebben en na eveneens de alternatieve bronnen ter hand genomen te hebben, een historisch gefundeerde kritiek kunnen formuleren omtrent de waarde van The Last Samurai als bron voor historische gebeurtenissen. Dit gebeurt in de vorm van een klassikale nabespreking. De filmbeoordeling kan eventueel ook algemeen doorgetrokken worden naar het historische filmmedium op zich. Omdat dit laatste misschien te snel is voor de leerlingen, is het aangeraden om in een andere les, met een ander onderwerp, opnieuw de leerlingen een dergelijke filmanalyse-oefening te laten maken, alvorens ze een correcte algemene mening kunnen opbouwen over de relatie tussen film- en geschiedenisbeeldvorming.
Ten tweede zullen de leerlingen moeten aantonen dat ze enerzijds de aanloop en de redenen voor de keuze van de moderniseringen in Meiji-Japan kunnen navertellen. Anderzijds kunnen ze aantonen dat ze in staat zijn om correcte informatie te vinden over de historische gevolgen van deze omwenteling voor Japan en in het bijzonder voor de Samoerai-klasse. Hierbij kunnen ze zowel verwijzen naar voorbeelden uit de film The Last Samurai als naar de alternatieve informatiebron(nen).
- De officiële site van The Last Samurai
- http://www.vvlg.be/nl/recensies/nieuwste_tijd/lange_19e_eeuw/)420(/the_last_samurai-1327.html
- ANSEN (D.), Epic Proportions, geraadpleegd op 19/5/2009
- DRESNER (J.), How True to History is Tom Cruise’s The Last Samurai?, geraadpleegd op 19/5/2009
- LOVGREN (S.), The Last Samurai: Movie Myth or History?, geraadpleegd op 19/5/2009
- SCHILLING (M.), Meeting Hollywood halfway, geraadpleegd op 19/5/2009
- PALMER (R.) e.a., A History of the Modern World, Boston, McGraw-Hill, 2002, 1191 p.
Om de gerelateerde filmfragmenten te kunnen bekijken, dient u zich eerst aan te melden. U kan inloggen via de link onderaan deze pagina.