Apocalypto

Inhoud

We bevinden ons in de jungle van Meso-Amerika, waar de Mayacultuur stilaan in verval raakt. Het verhaal draait rond de jonge Mayakrijger Jaguar Paw, gespeeld door debuterend acteur Rudy Youngblood. Samen met zijn vrouw en kind woont hij in een gemeenschap die zich gesetteld heeft in het tropische oerwoud. Op een ochtend wordt de rust in het dorp verstoord; krijgers van een onbekende stam vallen het dorp aan. De bewoners van Jaguar Paw’s dorp kunnen het gevecht niet winnen en de overlevenden worden gevangen genomen. Ze worden meegenomen op een gevaarlijke tocht richting de Mayastad. Eenmaal aangekomen op hun bestemming, worden de vrouwen verkocht op de slavenmarkt en de mannen worden geofferd voor een goede oogst. Jaguar Paw ontsnapt ternauwernood aan de dood wanneer een eclips plaatsvindt, wat volgens de priester aantoont dat de goden verzadigd zijn. Hij kan ontsnappen richting jungle, maar de vijand is niet bereid zijn prooi te laten gaan. Jaguar Paw wordt achtervolgd door meerdere krijgers. Hij weet echter op relatief veilige afstand te blijven en kan de achtervolgers één voor één van zich afschudden. Op het einde blijven er nog slechts twee achtervolgers over. De vermoeide Jaguar Paw rent naar het strand, hij kan niet verder, de zee houdt hem tegen. Zijn achtervolgers halen hem in. Wanneer ze aankomen op het strand zien ze Jaguar Paw, maar ze doden hem niet. Allen kijken verbaasd richting de zee. Daar zien ze namelijk vreemde gevaarten ronddobberen. Het zijn schepen en ze brengen onbekenden naar hun land. De twee krijgers benaderen de schepen. Jaguar Paw deinst terug en vlucht de jungle in, samen met zijn gezin, zo ver mogelijk. 

Productie

Het script van de film Apocalypto werd geschreven door Mel Gibson en Farhad Safinia. Deze laatste is een Iranese-Amerikaanse scriptschrijver en ontmoette Gibson tijdens de maak van zijn film The Passion of the Christ. Samen hadden ze gesprekken over hun gemeenschappelijke passie, namelijk films, en wat hen zo fascineerde aan films maken. Gibson wilde graag een achtervolgingsfilm maken waarbij een man alles op het spel moest zetten.[1] Hij deelde zijn visie met Safinia en ze besloten het einde van de Mayabeschaving als uitgangspunt voor hun verhaal te nemen.

Om een betere achtergrondkennis te hebben verdiepten Gibson en Safinia zich in de Mayacultuur. Ze bestudeerden maandenlang Mayamythes over creatie en vernietiging, alsook de heilige teksten die gekend staan als de Popul Vuh.  Safinia was zelf reeds op reis geweest naar Yucatan en verschillende Mayaruïnes, waardoor het script snel vorm begon te krijgen. Daarnaast werden ook de nieuwste archeologische bijdragen over nieuwe ontdekkingen en theorieën over hoe de beschaving aan een einde kwam, gelezen. Vervolgens werd ook Dr. Richard D. Hansen, archeoloog gespecialiseerd in de Mayacultuur, geraadpleegd.[2]

Om het verhaal realistisch te laten lijken, zorgde Gibson voor acteurs met authentieke inheemse gezichten. Hiervoor ging hij uitgebreid op zoek in Mexico en dan voornamelijk in Yucatan, Mexico City, Oaxaca, Xalapa, Veracruz en Catemaco. Het merendeel van de acteurs is afkomstig uit Mexico en andere delen van Centraal-Amerika, slechts twee acteurs waren uit de VS en drie uit Canada. Gibson huurde Carla Hool in, een in Mexico City gelokaliseerde casting agent, om te helpen met de audities. Daarnaast wou hij dat de volledige cast in Yucatec Maya sprak om de authenticiteit  van de film te verhogen. Native speakers leerden vijf weken lang Yucatec Maya aan de acteurs. Ze waren constant aanwezig op de set om de acteurs te ondersteunen.[3]

Apocalypto werd opgenomen in een deels overgebleven regenwoud in Catemaco, Mexico. In een suikerrietveld werd een volledige Maya metropolis nagebouwd vanaf de grond, wat de lokale economie stimuleerde. Ook hiervoor werd grondig onderzoek gedaan naar de Maya-architectuur en constructietechnieken.[4]

Receptie

Over het algemeen was het grote publiek zeer tevreden over Apocalypto. Ook de filmcritici waren opgetogen over technieken en shots die gebruikt werden in deze film. Daartegenover staat echter dat historici en archeologen allesbehalve lovend waren over het totaalplaatje. Er werd commentaar gegeven op historisch vlak, de regisseur en de getoonde wreedheden in de film.

De regisseur, Mel Gibson, blijkt een zeer omstreden figuur. De site ‘filmtotaal’ geeft hem zelfs de bijnaam ‘Mad Mel’. Hij staat ervoor bekend gebeurtenissen in zijn films naar zijn hand te zetten. Dat deed hij ook bij The Passion of the Christ, voorganger van Apocalypto. Er kwamen bakken kritiek op de bloederige en onjuiste gebeurtenissen in The Passion of the Christ. De gemoederen over deze film waren nog niet bedaard toen Apocalypto in de zalen verscheen. De film wordt dan ook in zowat elke recensie gekoppeld aan zijn voorganger. Recensies over Apocalypto werden beïnvloed door de zure nasmaak die The Passion of the Christ naliet.

A. Von Tunzelman schrijft in The Guardian over de gruwel die getoond wordt in de film. Apocalypto geeft volgens hem een ongenuanceerd beeld over de Mayacultuur. Mel Gibson deelt de Maya’s op in goed en kwaad, wat volgens Von Tunzelman een te zwart-witte kijk op de samenleving is.[1]

Ook Jürgen Fauth heeft commentaar op de gewelddadige uitspattingen in de film. Hij beëindigt zijn recensie met de volgende zin: “Unpleasant, pointless, gruesome and exploitative, Apocalypto is the worst movie of the year.”[2]

Op historisch vlak stapelden de kritieken zich meteen na de release van de film op. Zachary Hruby, Maya expert aan de universiteit van California, zet alle historische anomalieën op een rijtje voor National Geographic. Deze anomalieën worden uitgebreider besproken bij het onderdeel ‘historiografie’ of zijn terug te vinden in het internetartikel op de site van National Geographic. Mel Gibson verwart volgens Hruby verschillende volkeren en verschillende tijdsperioden. De grootste angst van historici en archeologen is dat het grote publiek echter deze verwarringen als waarheden zal beschouwen. Daarom ook dat zij hun kritiek op de film uiten. De film toont historische anachronismen en verwarringen die volgens hen niet zomaar goedgepraat kunnen worden. Historici vrezen voor een foute historische perceptie, ook al benadrukt Mel Gibson bij het begin van de film dat Apocalypto niet bekeken mag worden als een historisch document.[3]

 

Onderwijs

Het thema van de Maya’s is een onderwerp dat aan bod zou kunnen komen in het vak geschiedenis van de tweede graad. In de leerplannen staat immers vermeld dat leerlingen kennis moeten maken met niet-westerse samenlevingen. Hierbij wordt vaak voor de Incacultuur geopteerd. Indien men eens een andere invalshoek wil aanwenden, kan men kiezen voor de Mayacultuur. De film Apocalypto kan hierbij een illustrerende ondersteuning bieden. Dit thema hoeft zich niet te beperken tot de geschiedenislessen, maar kan ook gebruikt worden in lessen godsdienst, cultuurwetenschappen, esthetica,e.d.… 

Hoewel Mel Gibson zijn best heeft gedaan om de film zo authentiek mogelijk te maken, bestaan er op historiografisch vlak toch enkele hiaten in de film. Dit betekent echter niet dat de film niet in te zetten valt in het onderwijs. Enerzijds laten deze historische fouten net toe om de leerlingen historisch kritisch te laten kijken naar bepaalde fragmenten. Anderzijds zijn er ook scènes die bepaalde zaken uit de Meso-Amerikaanse cultuur mooi belichten. Er moet hier echter benadrukt worden dat meerdere van deze scènes nogal macaber en gewelddadig zijn.

1. De raid op het dorp

• 00.22.23 – 00.38.15: Zoals reeds aangehaald in het onderdeel historiografie hadden de Maya’s levende gevangen nodig. In de Maycultuur werd normaal gezien de gewone man tot slaaf gemaakt en de edelen geofferd. Mel Gibson portretteert dit in Apocalypto echter anders: de vrouwen worden als slaven verkocht en de mannen worden geofferd.

• Verder in dit fragment is te zien hoe hoge Mayakrijgers prachtig uitgedost ten strijde trokken. Gibson versiert de krijgers met schedels, juwelen en geverfde lichamen. In deze scène wordt een typische oorlogstechniek van de Maya’s getoond, namelijk de verrassingsaanval. Dit fragment toont de gewelddadige aanval op het dorp, maar ook hoe de aanvallende stam de meeste inwoners in leven laat en gevangen neemt.   

2. De Mayastad en zijn bewoners

• 00.58.40 – 01.07.50: Wanneer de gevangenen door de stad lopen, krijgt de kijker een beeld van een drukbevolkte Mayastad. We zien de kenmerkende piramides die werden nagebouwd op deskundig advies van archeoloog R.D. Hansen. Daarnaast toont deze scène ook verschillende sociale klassen, onder andere merkbaar aan de jaden juwelen die de personages al dan niet dragen. Daarnaast is ook een typische slavenmarkt te zien waarop normaal gezien de gewone man verkocht werd, maar hier zijn het de vrouwen van Jaguar Paw’s stam.

3. De offerandes

• 01.08.00 – 01.13.30: In deze scène is te zien dat de gevangenen massaal geofferd worden. Er wordt een typisch offerritueel getoond dat afkomstig zou zijn van de Azteken. Hierbij wordt de gevangene op het offerblok geduwd en de borstkas opengesneden. Vervolgens wordt het hart uit het lichaam gerukt. Daarna worden het hoofd en het lichaam van elkaar gescheiden en worden beide van de piramide geduwd. Gibson voegt hierbij drie verschillende offerrituelen die gebruikt werden bij de Maya’s samen. De offerande wordt hier uitgevoerd door een priester en bijgewoond door de heerser van de stad. Normaal gezien was de heerser en de priester echter één en dezelfde persoon.

4. De komst van de Spanjaarden

• 02.03.18 – 02.05.55: Aan het einde van de film verschijnen schepen aan de kustlijn. Deze schepen brengen de Europese invloeden naar Meso-Amerika. Het zal het begin van een heel nieuw era zijn.  Zoals reeds gezegd in het onderdeel historiografie moet men hier wel opletten omdat de film geen rekening houdt met het feit dat er hier een tijdsimpasse van meer dan een half millennium aanwezig is. De Spanjaarden kwamen naar Meso-Amerika in de zestiende eeuw, maar de rijke Mayacultuur was reeds vanaf 900 n. Chr. uitgebloeid. Niettemin kan deze scène gebruikt worden om de vaardigheid ‘historische kritiek’ bij de leerlingen te toetsen.

 

Historiografie

De Maya’s leefden in Meso-Amerika. De jaren ca. 250 – 900 n.Chr. behelsden het hoogtepunt van hun beschaving. Zoals reeds aangehaald in het receptiedebat zijn er in Apocalypto verschillende anachronismen te bespeuren. Een eerste anomalie is dat het dorp van Jaguar Paw als een afgezonderde gemeenschap dat van de jacht leefde, voorgesteld wordt. Het Mayavolk deed echter niet fervent aan jacht en vlees stond niet standaard op het menu, het zou zelfs eerder een luxeproduct geweest zijn. De Maya’s waren eigenlijk een sedentair volk dat aan brandrooilandbouw deed. Een deel van de oogst moest als tribuut betaald worden aan de heerser in wiens gebied ze woonden.[1] 

Daarnaast is de behuizing die in de film getoond wordt veel te primitief. De Maya’s hanteerden bij hun bouwwerken, zowel bij hun monumentale architectuur als gewone woonhuizen, een vaste ruimtelijke indeling. Deze indeling bestaat uit een gebouw, een platform en een voorplein.[2] Daarnaast leefden de verschillende stammen dicht bij een centrum, binnen een straal van 10 à 20 km. Jaguar Paw en de medegevangenen zijn enorm onder de indruk van de Mayastad, terwijl ten tijde van de Mayabeschaving elke Maya wel wist hoe hun stadstaten eruitzagen.

De film toont vervolgens hoe Jaguar Paw’s dorp wordt binnengevallen door een andere Mayastam. Het is zo dat net als de Azteken de Maya’s levende gevangenen nodig hadden: de gewone man werd slaaf en de edelen werden geofferd aan de goden. De hoge Mayakrijgers trokken hierbij mooi uitgedost ten strijde. Ze droegen een houten helm met felgekleurde quetzal- of papegaaiveren die over hun schouders vielen, en hun gezicht was in oorlogskleuren geverfd. Jade sieraden om hun nek en polsen droegen bij aan hun schitterende uitstraling. De belangrijkste Mayatechniek was de verrassingsaanval. De Spanjaarden ontdekten later dat de hinderlagen van de Maya’s hen tot lastige vijanden maakten. Oorlogen begonnen vaak met een sluikse invasie van vijandelijk gebied om gevangenen te nemen. De daaropvolgende gevechten waren hevig en werden vergezeld door een muzikale kakofonie van tromgeroffel en geblaas op fluiten en trompetschelpen. De Maya’s vochten daarbij voornamelijk met lemmeten, knuppels en speren.[3]

In de stad zijn grote piramides te zien, maar ze tonen reeds tekenen van verval. Indien Mel Gibson de laatste decennia van de Mayacultuur wilde tonen, kan dit inderdaad kloppen. Deze piramides waren heilige bouwwerken waar een tempel op stond voor ceremoniële processies en religieuze rituelen, zoals ook getoond wordt in Apocalypto. De Maya’s kenden voornamelijk de Azteekse methode van het uitrukken van het hart om het nog druipend aan de goden te offeren. De priester leidde dit ritueel. Het lichaam van het slachtoffer werd op het offerblok geduwd, terwijl een specialist de borstkas opensneed. De offerpriesters konden echter ook voor onthoofding kiezen.[4] Een andere macabere vorm van offeren, was het naar beneden gooien van de gevangen van een lange trap waardoor ze gedood werden of minstens zwaar gewond.[5] Gibson laat in Apocalypto al deze rituelen samenvloeien.

Het moment waarop de eclips plaatsvindt, is opmerkelijk. De Maya’s in de film zien dit als een voorspoedig voorteken, een teken dat de goden hen gunstig gezind zijn. In de Mayacultuur zag men een verduistering van de zon of de maan eerder als een teken van grote rampspoed. Als op klaarlichte dag de zon verdween, dan was er voor de Maya’s geen twijfel dat er een groot ongeluk te gebeuren stond. Ze geloofden dat dit een voorbode was van oorlog of andere rampen voor de hele gemeenschap.[6]

Een laatste anachronisme is de aankomst van de Spaanse schepen. Zelfs als Gibson het einde van de Mayabeschaving wilde verfilmen, dan is er nog een hiaat van meer dan een half millennium tussen het verval van de Mayacultuur en de aankomst van de Europeanen in Meso-Amerika.

 

Bijlages

Lesopdracht_Apocalypto_Thibaud_Ronsse.pdf345.21 KB

Bronnen

1. Literatuur

• N. Grube (red),  Maya. De goddelijke koningen van het regenwoud, Keulen, Könemann, 2001.
• C. Philips, Azteken en Maya’s. De geïllustreerde geschiedenis, legenden, mythen en cultuur van de oude inheemse volkeren van Mexico en Centraal-Amerika, Utrecht, Veltman uitgevers, 2013.

2. Websites

• http://www.washingtonpost.com
• http://www.wildaboutmovies.com/movies/ApocalyptoMovieTrailerPosterMelGibson.php
• http://www.theguardian.com/film/2008/nov/06/periodandhistorical-melgibson
• http://news.nationalgeographic.com/news/2006/12/061208-apocalypto-mel.html
• http://www.filmtotaal.nl/recensie.php?id=8407
• http://www.youtube.com/watch?v=pot9f4EGHhw