Agora

Inhoud

Agora vertelt het verhaal van Hypatia, haar slaaf Davus en de groeiende christengemeenschap in Alexandrië op het einde van de 4^e eeuw.

Hypatia is een vrouwelijke filosofe, die op het einde van de 4^e eeuw in het Serapeum, de tempel in Alexandrië gewijd aan Serapis, astronomie, wiskunde en filosofie doceert aan een groep studenten. Zowel haar student Orestes, de latere prefect van Egypte, als haar persoonlijke slaaf Davus zijn verliefd op haar.  Op het einde van de 4^e eeuw breekt in de straten van Alexandrië een gewelddadig conflict los tussen de opkomende christenen - geleid door Ammonius - en de volgelingen van de aloude klassieke filosofen. De bibliotheek aan het Serapeum wordt bestormd door de christenen in het jaar 391. In deze bestorming kiest Davus voor zijn vrijheid en voor de christenen. De bibliotheek wordt ingenomen door de christenen en grotendeels verwoest.

Twintig jaar later is Orestes, oud-leerling van Hypatia, de prefect van Egypte. Er heerst een onrustige vrede met de christenen. Aan het hoofd van de christengemeenschap in de stad staat Cyril, ook een oud-leerling van Hypatia, in de functie van patriarch van Alexandrië. De christenen keren zich eerst op een gewelddadige manier tegen de joden in de stad. Daarna wordt het vertrouwen dat de prefect in een vrouw heeft, namelijk Hypatia, in vraag gesteld. Hypatia is gefocust op het oplossen van de beweging van de hemellichamen en het geocentrisme. Het religieuze gevecht laat ze aan zich voorbij gaan. Totdat ze in handen valt van de christenen en door hen om het leven wordt gebracht.

Productie

In interviews geeft de regisseur/scenarist Amenábar aan dat het uitgangspunt voor de film zijn interesse voor astronomie was. Na enige research kwam hij uit op het verhaal van Hypatia. Amenábar ziet zijn werkvisie als iets archeologisch: hij zocht naar waargebeurde feiten waarmee hij een verhaal kon scheppen.

Amenábar zelf noemt de film niet antichristelijk, maar antifundamentalistisch. Hierbij kan misschien vermeld worden dat de regisseur zichzelf nadrukkelijk als een atheïst omschrijft. Amenábar wil met het gedrag en het geweld ten tijde van Hypatia aantonen dat er na zoveel jaar nog niet veel veranderd is. Amenábar wil de kijker dus een spiegel voorhouden.

Het verhaal speelt zich af in Alexandrië, Egypte, maar werd in Malta opgenomen (maart-juni 2008). Verschillende locaties en sets uit Gladiator (2000) of Troy (2004)  werden hergebruikt. De sets werden bewust zoveel mogelijk nagebouwd, zodat (slecht uitziende) computereffecten achterwege konden blijven en men een zo realistisch mogelijk uitzicht kreeg. Veel aandacht schonk men aan de juiste geografische weergave van de stad Alexandrië.

De film werd zo gemaakt dat hij niet echt in één bepaalde categorie of één bepaald genre kan worden ondergebracht. Zo maakte men ook weinig tot geen promotie in de Verenigde Staten vanwege de moeilijke toegankelijkheid.

De film ging in première op het Cannes Filmfestival 2009. In Spanje won hij 13 Goya Awards.

Op de dvd staan nog enkele extra’s die zich echter allemaal concentreren op het technische aspect, en niet zozeer op het historische.

Door de omvang, het budget en de moeilijke toegankelijkheid van de film, werd het distribueren een probleem. De film brak wel het box-office record van Spanje - thuisland van de regisseur - maar kon verder nergens echt voet aan de grond krijgen. De film was dus commercieel geen succes. Het budget bedroeg immers 73 miljoen dollar. Hiertegenover stond wel een goeie ontvangst bij de kijkers.

Receptie

Agora kreeg veel goede reviews, zowel van de kijkers als van verschillende Amerikaanse kranten. De film bevat weinig anachronismen, zet geloofwaardige personages neer en durft afwijken van het typische Hollywoodstramien. 

De keuze van de regisseur om zich in het verhaal te beperken tot het martelaarsschap van Hypatia wordt door sommige critici wel als een minpunt beschouwd. Zij hadden graag een breder verhaal gezien. Een review in The Boston Globe verwoordde het als volgt: “You want more time with this beautiful mind and fewer speeches and clashing swords. The movie could yet turn an inquisitive young viewer onto history and it’s a natural if you have any tough-minded daughters at home. But the least interesting thing a filmmaker could do with this character is focus on her martyrdom, even when history insists it’s so.”

Verder werd ook kritiek geuit op het belerende karakter van de film, de grote focus op het fundamentalisme en de geringe uitwerking van het verhaal, waardoor het de film een beetje aan diepgang ontbreekt. Zo werd de film verweten dat het geen geschiedenis toont, maar deze gewoon omvormt tot een eenvoudig moraliserend verhaal over de strijd tussen wetenschap en fundamentalisme. Bovendien vond men het niet kunnen dat de regisseur/schrijver verschillende bronnen heeft geraadpleegd die niet meer in gebruik zijn, zoals Gibbon.

De belangrijkste kritieken kwamen echter vanuit christelijke hoek. Vele christenen voelden zich immers aangevallen door de prent.

Onderwijs

De film Agora speelt zich af in Alexandrië, in de 4de eeuw na christus. De stad werd toen geconfronteerd met religieuze spanningen, religieus fundamentalisme en de ontwikkeling van wetenschappelijke teorieën waaronder het geocentrisme.

Wanneer men het - in het kader van een les geschiedenis, godsdienst, niet-confessionele zedenleer of cultuurwetenschappen - heeft over dergelijke thema's is deze film dus zeker en vast bruikbaar. Via goed gekozen fragmenten kan immers worden nagedacht en gediscussieerd over de rol van religie binnen een samenleving, het fenomeen 'religieus fundamentalisme', de vraag in hoeverre geloof en wetenschap in strijd zijn met elkaar, enzovoort.

Hieronder volgen alvast enkele bruikbare fragmenten:

1. De confrontatie tussen het heidendom en het christendom

• 00:00:00 - 00:11:30: De film begint met een contextualisering van de situatie in Alexandrië. Het heidendom en de aanbidding van heidense goden worden getoond. In Alexandrië vindt er een publieke confrontatie tussen aanhangers van het heidendom en aanhangers van het christendom plaats. Hier proberen aanhangers van het christendom nieuwe gelovigen te winnen via slinkse kunstjes en trucjes. Een meesteris furieus omdat zijn slaven zich bekeerd hebben tot het christendom. Een slaaf wordt verscheurd door de keuze tussen zijn geloof en zijn meester(es). Ook het statuut en de behandeling van een slaaf worden duidelijk ter discussie gesteld.

2. Religieus fundamentalisme

• 00:25:00 - 00:34:05: De aanhangers van het heidendom besluiten dat geweld de enige oplossing biedt tegen die andere religie, het christendom. Ondertussen fulmineren de christenen tegen de heidense godenbeelden in de stad. De heidenen plannen een aanslag tijdens een bijeenkomst van de christenen en vallen hen aan. Tijdens het gevecht moeten velen - vooral slaven - kiezen tussen hun meesters of familie enerzijds en hun religie anderzijds.
• 00:59:00 - 01:00:55: De christenen vallen de joden aan in het theater en gooien stenen naar hen. De leiders van de joodse gemeenschap en de leiders van de christelijke gemeenschap in Alexandrië brengen het geschil voor de prefect.

3. Wetenschap

• 00:11:30 - 00:12:30: Het wereldbeeld van Ptolemaeus wordt door een slaaf duidelijk uitgelegd en uitgebeeld.
• 00:38:45 - 00:42:30: Een eerste vorm van het heliocentrisme wordt uitgelegd en besproken.
• 01:01:10 - 01:03:05: Op een boot lost Hypatia deels het probleem van de bewegende aarde op. Door een zak uit de mast te laten vallen ontdekt ze de theorie van zwaartekracht en de mogelijkheid van een bewegende aarde in het universum.

Historiografie

Alexandrië kende op het eind van de 4^e eeuw een groot conflict tussen de opkomende christelijke kerk en de andere religieuze strekkingen. Van de late 3^e eeuw tot het midden van de 5^e eeuw was Alexandrië zelfs een van de belangrijkste steden voor het vroege christendom. Ondanks dit alles is de opkomst van het christendom in Alexandrië slechts in weinig documenten beschreven en bewaard. De geschiedenis baseert zich op een beperkt aantal bronnen, waaronder de geschriften van Athanasius uit het midden van de 4^e eeuw.

De 4^e eeuw werd in Alexandrië gekenmerkt door een bitter conflict tussen christenen en aanhangers van een ander geloof. Hypatia was een vrouwelijke filosofe die werkzaam was in Alexandrië ten tijde van deze religieuze conflicten in de stad. Recente studies omtrent haar carrière tonen aan dat een groot deel van haar studenten het christelijke geloof hadden, waaronder ook een aantal studenten die later een hoge functie zouden bekleden binnen de christelijke Kerk.

In 391 brak er een groot conflict uit tussen christelijke studenten en studenten en filosofen die de klassieke filosofen en denkers navolgden. De christenen ontheiligden de heidense beelden in de stad, waarop de aanhangers van de klassieke denkers een tegenaanval ondernamen. Uiteindelijke resulteerde dit conflict in de bestorming en inname van het Serapeum, de tempel gewijd aan Serapis in Alexandrië door de christenen. De heidense elementen in de tempel werden verwoest, waaronder een groot chryselephantine beeld van Serapis.

De patriarch van Alexandrië was een zeer machtig man, mede door de erkenning van de Kerk door de Romeinse keizer en door de privileges die de vertegenwoordigers van deze Kerk meekregen. Cyril van Alexandrië bekleedde deze positie op het einde van de 4^e eeuw. Hij kwam in conflict met Orestes, prefect van Egypte, over de macht van de hoogste kerkelijke leider in de stad in verband met religieuze beslissingen en in het bijzonder in relatie tot zijn christelijke concurrenten en de joodse gemeenschap. Het conflict tussen Orestes en Cyril komt ook deels in de film aan bod door de verfilming van een incident tussen beide. Orestes werd tijdens een bijeenkomst door Ammonius verwond aan zijn hoofd door middel van een steen. In navolging hiervan liet de prefect Ammonius martelen tot de dood erop volgde. Cyril beschouwde Ammonius hierna als een martelaar.

Tijdens het patriarchschap van Cyril werden niet enkel de joden uit de stad vermoord of verdreven. Ook Hypatia, de bekende filosofe, werd om het leven gebracht (in 415) door christelijke tegenstanders. Dit zou gebeurd zijn omdat Orestes veel vertrouwen in haar stelde en omdat ze een grote aanhanger van wetenschap en wetenschappelijke kennis was. Volgens het christelijke geloof kan het niet dat een man raad vraagt aan een vrouw en is de wetenschap van Hypatia een van de kenmerken van heidendom. Haar lichaam werd in stukken gesneden en verbrand.

Historische kritiek

Zie voor een lessenreeks 'Historische kritiek' over deze film de bijlage bovenaan deze pagina.

Bijlages

Agora_Historische_Kritiek_Werkbundel.pdf345.49 KB

Bronnen

• Literatuur:

KRISTENSEN (T.M.). ‘Religious Conflict in Late Antique Alexandria: Christian Responses to “Pagan” Statues in the Fourth and Fifth Centuries CE’. In: HING (G.) en KRASILNIKOFF (J.A.), eds. Alexandria, A Cultural and Religious Melting Pot. Aarhus, Aarhus University Press, 2009, pp. 158-174.

RUBERSON (S.). ‘From School to Patriarchate: Aspects on the Christianisation of Alexandria’. In: HING (G.) en KRASILNIKOFF (J.A.), eds. Alexandria, A Cultural and Religious Melting Pot. Aarhus, Aarhus University Press, 2009, pp. 144-157.

• Websites:

http://www.youtube.com/watch?v=Qz6OZ5ue5xE: Interview met Alejandro Amenabar naar aanleiding van het filmfestival van Cannes.

http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20100721/REVIEWS/100729996/1023: Filmreview door The Chigago Sun-Times (Roger Ebert).  

http://www.scottholleran.com/interviews/alejandro-amenabar.htm: Interview met Alejandro Amenabar door Scott Holleran, Freelance schrijver.

http://www.guardian.co.uk/culture/charlottehigginsblog/2009/may/18/cannesfilmfestival-classics: Filmbespreking door The Guardian (Charlotte Higgins).

http://www.boston.com/ae/movies/articles/2010/07/23/in_agora_a_female_scholars_quest_for_knowledge_runs_up_against_a_clash_of_cultures/: Filmbespreking door The Boston Globe (Ty Burr).

http://www.rottentomatoes.com/m/agora/: Filmreviews.

http://www.decentfilms.com/articles/agora: Filmbespreking door Steven D. Greydanus.

http://armariummagnus.blogspot.com/2009/05/agora-and-hypatia-hollywood-strikes.html: Filmbespreking (blog Tim O’Neill).

http://www.newadvent.org/cathen/04592b.htm: Biografie van de Heilige Cyril van Alexandrië door New Advent.

http://www.astr.ua.edu/4000WS/HYPATIA.html: Biografie van Hypatia door The University of Alabama, Arts and Sciences.