Das Leben der Anderen

Inhoud

Das Leben der Anderen is een film die zich afspeelt in Oost-Berlijn in het jaar 1984. Het jaartal is niet toevallig gekozen en is een impliciete verwijzing naar het boek ‘1984’ van George Orwell. Het verhaalt draait rond een kapitain van de Stasi, Gerd Wiesler, die de opdracht krijgt om de succesvolle toneelschrijver Georg Dreyman en zijn partner Christa-Marie Sieland te observeren. Gerd Wiesler is een trouwe politieke medewerker die zijn volledige leven wijdt aan de communistische ideologie.  Dit  verandert echter door de intieme observatie van het koppel. Doorheen de film wordt Dreyman geleidelijk aan betrokken in  het verzet tegen de zware censuur van de staat. Zijn goede vriend Jerska pleegt zelfmoord nadat hij als directeur van een theater op de zwarte lijst van de DDR was terecht gekomen. Deze zelfmoord is voor Dreyman de druppel die de emmer doet overlopen en hij neemt contact op met het Westerse tijdschrift Der Spiegel. Hij beslist om een kritische tekst te schrijven over het hoge aantal zelfmoorden in de DDR. Deze tekst wordt gesmokkeld naar West-Duitsland waar hij gepubliceerd wordt. Ondertussen wordt zijn vriendin Sieland gechanteerd door de Stasi om als informant voor hen te werken.  Indien ze weigert, dreigt de Stasi ermee om haar carriere als actrice te dwarsbomen. Gerd Wiesler observeert van nabij de dramatische gevolgen die de censuur heeft op het leven van het koppel.  Hij beslist om zijn loyaliteit tegenover de communistische partij op te zeggen en het koppel te steunen.    

Productie

De ouders van de regisseur, Florian Henckel von Donnersmarck,  waren allebei afkomstig uit Oost-Duitsland. Als kind ervoer Florian Henckel von Donnersmarck alreeds de angst die de burgers van Oost-Duitsland hadden tegenover de staat.[1] Het idee om deze film te maken, kwam bij hem op toen hij in 1997 een scenario moest schrijven voor een filmklas. Hij was aan het luisteren naar muziek en herinnerde zich plots een gesprek tussen Maxim Gorky, een Russische schrijver, en Lenin, een Russische revolutionair. In dit gesprek vertelde Lenin dat de Appassionata van Beethoven zijn favoriete muziekstuk was. Maar in het belang van de revolutie wilde hij niet meer luisteren naar het muziekstuk. Na een luisterbeurt wilde hij  “stomme en zoete dingen” vertellen aan de mensen en wilde hij hun hoofden strelen.  Maar in revolutionaire tijden was het volgens Lenin “noodzakelijk om deze hoofden zonder enige genade in elkaar te slaan.”[2]

Von Donnersmarck vond deze uitspraak verschrikkelijk omdat het aantoont hoe een ideologie de gevoelens van Lenin had uitgeschakeld om bepaalde doelen te bereiken. Hij begreep plots de ware essentie van de ideologie: de totale dominatie van principes over het gevoel.  Lenin had gekozen voor de principes.  Maar op een bepaalde manier vindt Donnermarck de uitspraak van Lenin  ook prachtig daar deze de humaniserende kracht van de kunst aantoont.[3]

Door deze uitspraak kreeg von Donnersmarck het beeld voor zich van een persoon met een koptelefoon in een deprimerende ruimte.  Deze persoon verwachtte om woorden te horen die ingingen tegen zijn geliefde ideologie. Maar uiteindelijk hoort hij muziek die zo prachtig en krachtig is dat hij zijn ganse ideologie moest herdenken.[4] Na dit beeld begon Donnersmarck te schrijven aan de scenische synopsis, een uitvoerige en gedetailleerde beschrijving van de inhoud en het verloop van de film.[5] Het script werd volledig uitgeschreven terwijl hij vertoefde in een klooster.

Receptie

Das Leben der Anderen is zonder enige twijfel een internationale kaskraker. Het was de eerste Duitse film die er in slaagde om de oscar voor de beste buitenlandse film binnen te rijven na een lange periode waarin de Duitse filmscene weinig erkenning kreeg. In 2006 kreeg deze film ook nog eens zeven Lola’s op de Deutscher Filmpreis. Maar liefst 1,7 miljoen Duitsers hebben de film gezien en in de Verenigde Staten van Amerika trok deze film een bijzonder groot publiek aan voor een Duitse productie.[1]

Vanaf haar release kon deze film rekenen op heel wat bijval van filmkenners. Op de filmwebsite Rotten Tomatoes kreeg de film een 93% “Fresh” cijfer. Dit “Fresh” cijfer is gebaseerd op 142 positieve reviews op een totaal van 152.[2] Op de filmwebsite IMDb kreeg de film een gemiddelde van 8,5 op 10 van ongeveer 150 000 gebruikers.[3]  Deze film verscheen op de tweede plaats in de top tien films van het jaar  2007 van het magazine Time.[4]   Verschillende filmcritici hebben opgemerkt dat het  vooral de subtiele opbouw van details is die de  film zo sterk maakt. Volgens Stephanie Zacharek is de film zo sterk omdat deze is opgebouwd uit verschillende lagen die elk een verschillende emotionele textuur hebben.[5]

Ondanks de zeer positieve receptie werd de film ook vanuit verschillende hoeken bekritiseerd. De Marxistische filosoof Slavoj Zizek heeft deze film gerecenseerd voor In These Times. Hij bekritiseert de film omwille van haar zwakke kritiek op het repressieve karakter van de communistische staat. Daarnaast is volgens hem het karakter van de toneelschrijver Dreyman onwaarschijnlijk onder een hard communistische regime.[6] Ook verschillende historici hebben er op gewezen dat de film niet altijd even historisch accuraat is. Voorbeelden hiervan kan de lezer aantreffen in de sectie onderwijs.  

Onderwijs

Hoewel de film een fictief verhaal brengt, gebeurt dit wel tegen een historische achtergrond.   Duitsland werd opgedeeld in een communistisch deel, de DDR,  en een kapitalistische deel. De bevolking van de DDR mocht het grondgebied niet verlaten. Om de invloed van het Westen tot een minimum te beperken, werd  de bevolking sterk gecontroleerd. Dit gebeurde ondermeer door middel van de veiligheidsdienst, de Stasi.  Burgers met verdachte vrienden of ideeën werden door de Stasi  sterk in de gaten gehouden. Het is de confrontatie tussen deze twee elementen, de Stasi in de vorm van Wiesler en het  ‘verdachte individu’  in de vorm van theaterregisseur Dreyman, die in deze film wordt uiteengezet. De film kan in verscheidene lessen gebruikt worden als didactisch materiaal om over deze periode te leren. Daarnaast kan het concept van de  totalitaire staat aan de hand van deze film verduidelijkt worden.

1. Inleiding: Historische Context

• 00:00:17 - 00:00:30: Inleidende tekst die het ruimer geheel waarbinnen de film zich afspeelt, contextualiseert.
  • “1984, Oost-Berlijn. De glasnost is nog ver weg. De bevolking van de DDR wordt gecontroleerd door de Stasi, de Oost-Duitse Geheime Dienst. Het leger van 100.000 werknemers en 200.000 informanten beschermt de Dictatuur van het proletariaat. Het doel is: Alles weten.”
  • Enkele interessante begrippen die zeker van toepassing zijn in de geschiedenisles, kunnen  aan de hand van dit fragment verduidelijkt worden. We denken aan  Glasnost, DDR, de  Stasi en de  dictatuur van het proletariaat. Ook kan gewezen worden op de eerder symbolische dan historisch geïnspireerde keuze van de datum. 1984 refereert zoals reeds vermeld naar het boek van George Orwell waarin hij verhaalt over het leven onder een totalitair regime.

2. Stasi als contolerend politieapparaat.

• 00:00:30 - 00:05:45: Les/Ondervragingsscene.
  • Een fragment over de harde ondervragingstechnieken van de Stasi. Een man wordt tijdens het beginfragment keihard ondervraagd door Wiesler. Belangrijk is de manier waarop de gevangene behandeld wordt. Zo wordt hij verplicht om verschillende malen hetzelfde verhaal te blijven brengen. Slapen is hierbij geen optie. Op het einde wordt hij gechanteerd waardoor hij psychologisch breekt.  Hij wordt niet aangesproken met zijn naam, maar met een nummer.
  • Interessanter voor de geschiedenisles is de reden waarom hij opgesloten wordt. Blijkbaar zou hij meer geweten hebben over een vriend die naar het Westen vluchtte. Aan het einde van het fragment wordt ook duidelijk gemaakt aan de studenten waarom de keiharde ondervragingsmethoden nodig zijn: ‘De strijd tegen de vijanden van het Socialisme.'

3. De controle van de  Stasi op de maatschappij.

• 00:03:05 - 00:03:34: In dit fragment stelt een student zich vragen bij de zware ondervragingstechnieken van de Stasi. Wiesler (de leerkracht/ondervrager) duidt de naam van de student aan op een blad waardoor hij een carriere binnen de Stasi mag vergeten.   Iedereen die de routines van de de Stasi kritisch in vraag  stelde, werd direct geviseerd en gesanctioneerd.

4. Afluisterpraktijken

• 00:19:20 - 00:22:15: In dit fragement wordt de afluisterapparatuur van de Stasi geïnstalleerd in het appartement van Dreyman. Dit fragment is exemplarisch. Het geeft aan hoe ver de Stasi ging om bepaalde personen in de gaten te houden. De buurvrouw van Dreyman heeft de installatie van de afluisterapparatuur gezien en wordt daarna door de Stasi gechanteerd waarna ze belooft om niets te zeggen tegen Dreyman.

5. Kunst als propaganda

• 00:12:20 - 00:13:50: In dit fragment geeft de minister van cultuur, Bruno Hempf, een toespraak waarin hij Dreyman’s werk de lucht in prijst met een citaat van Stalin over de poëzie. Voor het regime was kunst een belangrijk middel om de communistische ideologie onder de bevolking te verspreiden.

6. Censuur en vrije meningsuiting

• 00:34:50 - 00:38:20: Een jonge man staat in dit fragment op het punt om een grap te vertellen over de partijvoorziter, Honecker.  Hij merkt plots op dat Grubitz, hoofd van de afdeling, aan het meeluisteren is. Abrupt stopt de moppentapper zijn vertelling waarna Grubitz hem aanspoort om toch verder te gaan. De angst die de jonge man tijdens de scène toont, vloeit voort uit de beperkte vrijheid van meningsuiting tijdens deze periode.

7. Controle over kunstenaars

• 01:18:00 - 01:19:50: Grubitz,  het hoofd van de cultuurafdeling, stelt in dit fragment aan Wiesler een werk voor van een student. De titel van dit werk is : ‘Detentie van subversieve kunstenaars op basis van karakterprofielen.’ In dit werk worden vijf types van kunstenaars beschreven. Elk type heeft een respectievelijke ‘behandeling’ die kan worden toegepast indien de kunstenaar blijk heeft van Westerse sympathieën of ideeën. Dit fragment toont mooi aan dat de communistische psychiatrie gemobiliseerd werd om politieke dissidenten te neutraliseren.

8. De invloed van het regime op de bevolking  

• 00:30:35 - 00:31:50: In dit korte fragment krijgen we een beeld van de werking van het politieapparaat en de invloed hiervan op de bevolking. Mensen worden aangeworven als spionnen of verraden elkaar. Dit lokt ook spanningen uit onder de bevolking. Sommigen beschuldigen hun medeburger ervan Westerse sympathieën te hebben. Binnen andere milieus werden mensen dan weer beschuldigd van collaboratie met de Stasi.

9. De invloed van het regime op de bevolking

• 00:55:40 - 00:57:45: In dit framgent stelt het kunstenaarskoppel zichzelf in vraag. Ze zijn zich ervan bewust dat ze hun prominente positie alleen maar kunnen behouden door letterlijk en figuurlijk in bed te kruipen met zij die de touwtjes in handen hebben. Dit zijn natuurlijk de leden van de communistische partij en de Stasi. Om te overleven moeten ze op een goed blaadje staan bij deze ‘poppenspelers’. Kunstenaars die deze tactiek niet toepasten, kregen het zwaarder te verduren. (cf. Zelfmoord van Jerna, collega toneelschrijver van Dreyman)

10. Kritiek op de DDR

• 01:05:00 - 01:09:00: Georg Dreyman schrijft in dit fragment een kritisch verslag over het zelfmoordcijfer in de  DDR. De zelfdoding van zijn goede vriend, Jerna, heeft hem hiertoe gedreven. Samen met een groep gelijkgezinde vrienden willen ze het verslag over de zelfmoordcijfers in  de DDR in West-Duitsland laten uitgeven. Het gevaar dat daar aan vast hangt,  wordt in dit fragment aangekaart. Dreyman zal het artikel anoniem moeten uitgeven indien hij een zware straf wil vermijden.

11. Smokkel

• 01:08:00 - 01:12:00: Hauser, een vriend van Dreyman,  wordt in dit fragment over de grens gesmokkeld om te weten te komen of Dreyman wordt afgeluisterd door de Stasi.  Smokkelpraktijken waren alomtegenwoordig tijdens deze periode. De Stasi probeerde dit zoveel mogelijk te beperken. In dit fragment krijgen we een mooi beeld van de politieke organisatie van de DDR. Zo worden zwaar bewaakte grensposten vermeld waar iedereen en  alles gecontroleerd werd.

12. Kritiek op de DDR en smokkel 

• 01:13:20 - 01:17:35: In dit fragment zien we een bespreking van het artikel van Dreyman met de uitgever van Der Spiegel. De bedoeling van het artikel is om ‘het ware gezicht van de DDR aan Duitsland te tonen’. De groep moet de nodige voorzorgsmaatregelen nemen om niet ontdekt te worden. Zo wordt er een niet geregisteerde typemachine over de grens mee gesmokkeld. Alle typemachines in de DDR waren namelijk geregistreerd. Op basis van deze typemachines kon de Stasi de auteur van een anoniem artikel achterhalen.  Ook de mogelijke gevaren van kritische journalistiek worden in dit fragment naar voren voor gebracht. Zo wordt de Stasi-gevangenis Hogenshönhausen vermeld. Na het bereiken van een afspraak over de publicatie openen de vrienden een fles champagne uit het Westen.

13. ‘Die Wende’

• 01:52:00 - 01:54:10: Gubritz heeft in dit fragment ‘het verraad’ van Wiesler door. Als straf  wordt Wiesler overgeplaatst naar een werkplaats waar hij de rest van zijn dagen brieven moeten openen. Daar zal hij  volgens Gubritz  de volgende twintig jaar van zijn leven slijten. Die dag verschijnt er een krant met op de voorpagina een foto van Gorbatsjov die grondige politieke hervormingen aankondigt. In zijn nieuwe werkplaats  krijgt Wiesler  plots van een medewerker  het nieuws over de Berlijnse muur te horen. Iedereen stopt met werken.

14. De opening van de Stasi-archieven.

• 01:58:00 - 02:03:40: De archieven van de Stasi worden in dit fragment vrijgegeven waardoor slachtoffers hun dossiers kunnen inkijken. Dreyman gaat in de archieven zijn dossiers die door Wiesler opgesteld werden, inkijken. Hij ontdekt aan de hand van de codenaam de identiteit van de agent die hem afluisterde en hielp.  Hier worden we geconfronteerd met een kleine historische fout. Professionele agenten van de Stasi zoals Wiesler hadden geen codenaam. Dit was enkel ‘voorbehouden’ voor informele medewerkers.[1]

Historiografie

Deze film speelt zich af in de periode waarin Duitsland was opgedeeld  in een westelijk en een oostelijk deel. Deze opdeling stamde uit de periode vlak na de Tweede Wereldoorlog waarin Duitsland werd verdeeld onder de geallieerden en de Sovjet-Unie. Het westelijke deel kreeg een democratisch politiek bestel met een kapitalistische economie. Het oostelijke deel werd afgestaan aan de Sovjet-Unie en werd een communistische staat met een centraal geleide econonmie.  Op politiek vlak was de macht in de Duitse Bondsrepubliek  in  handen van één enkele partij,  de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands. Het regime werd vanaf haar oprichting geconfronteerd met grote problemen waardoor er een streng en hard beleid gevoerd moest worden. Heel wat mensen probeerden Oost-Duitsland in deze periode te ontvluchten. Daar kwam een einde aan met de bouw van de Berlijnse muur in 1961.

De film speelt zich af tijdens de periode waarin Erich Honecker voorzitter van de staatsraad was. Hij wordt samen met zijn vrouw Margot meermaals in de film vermeld. Om de sociale beginselen van de jonge communistische staat te beschermen werd onder zijn bewind een heus repressieapparaat uitgebouwd. Een grote rol in dit apparaat werd toebedeeld aan het Ministerie voor Staatszekerheid of kortweg de Stasi, de veiligheidsdienst van de DDR. Het gebruik van een groot informantennetwerk zorgde ervoor dat de controle op de bevolking redelijk efficiënt verliep.[1] In de film wordt ook meermaals verwezen naar Hohenshönhausen, een belangrijke gevangenis van de Stasi. Vooral politieke gevangenen en mensen met afwijkende (lees: Westerse) ideeën, kwamen hier terecht. Er werd daarbij beroep gedaan op zware ondervragingstechnieken om informatie los te weken.

Het repressieapparaat slaagde er echter niet in om kritiek op het regime definitief uit te schakelen. Uiteindelijk kwam met die Wende, de omwenteling, waaronder de val van de Berlijnse muur, een einde aan het veertigjarige bestaan van de DDR. Duitsland werd terug herenigd en na enige tijd werden ook de archieven van de Stasi vrijgegeven. Veel voormalige Oost-Duitsers zagen hierin een kans om meer te weten te komen over hun leven onder het voormalige totalitaire regime.

De volgende personages in de film zijn allemaal verzonnen door de regisseur: de theaterregisseur Georg Dreyman, actrice Christa-Marie Seeland, Luitenant-Kolonel Grubitz en minister van cultuur Bruno Kempf.

Bronnen

Bruce, G. The inside Story of the Stasi Oxford Oxford University Press 2010.

Corliss, Richard. "The 10 Best Movies " Time Magazine 2007.

"Das Leben Der Anderen ".  http://www.imdb.com/title/tt0405094/?ref_=sr_1&licb=0.37901207339018583.

Donnersmarck, Florian Henckel von. "Thirteen Questions with Florian Henckel Von Donnersmarck "  http://www.sonyclassics.com/thelivesofothers/swf/index.html.

Dueck, Cheryl. "The Humanization of Stase in "Das Leben Der Anderen" ". German Studies Review 31, no. 2 (2008): 599-609.

Lindenberg, T. "Why Not? The Scriptwriter's Historical Creativity in "the Lives of Others" ". German Studies Review

 31, no. 2 (2008): 557-66

"The Lives of Others."  http://www.rottentomatoes.com/m/the_lives_of_others/.

Riding, Alan. "Behind the Berlin Wall, Listening to Life." New York Times, 7 januari 2007

Zacharek, Stephanie. "The Lives of Others " Salon 9 februari 2007

Žižek, Slavoj. "The Dreams of Others " In,  In These Times (2007). http://inthesetimes.com/article/3183/the_dreams_of_others/.