Felixarchief

De Tweede Wereldoorlog in Antwerpen vanuit slachtofferperspectief

Context

In 2019 was het 75 jaar geleden dat Antwerpen bevrijd werd (4 september 1944). Dit alles ging niet onopgemerkt voorbij. Er vonden talrijke evenementen plaats in en rond de stad. Het Vredescentrum organiseerde in het Felixarchief een tentoonstelling over de bevrijdingsperiode. Een nieuwe website over de oorlogsgeschiedenis van de stad ging online. Nooit kreeg nieuw historisch onderzoek over Antwerpen tijdens de Tweede Wereldoorlog meer persaandacht. Twee jaar later, op 04/09/2021, lanceerde de stad eerste resultaten van het slachtofferonderzoek met het Namenproject. Het is een interactieve website die nabestaanden, onderzoekers en andere geïnteresseerden de mogelijkheid biedt om hun steentje bij te dragen aan het slachtofferonderzoek. 

Deze toegenomen aandacht voor het verleden is geen typisch Antwerps fenomeen. Ook op heel wat andere plaatsen woedt het debat volop over de plaats van het verleden in het heden en in de stad. Denk maar aan de talrijke discussies over de plaats van koloniale monumenten en standbeelden in de publieke ruimte, het plaatsen van struikelstenen (de zgn. Stolpersteine) of het toekennen en verwijderen van welbepaalde straatnamen.

Een bekend voorbeeld uit Antwerpen is de naamsverandering van het Delwaidedok, genoemd naar de voormalige Antwerpse havenschepen en oorlogsburgemeester Leo Delwaide. Dat draagt vandaag de naam: Bevrijdingsdok. Historisch onderzoek over de houding van Delwaide ten aanzien van de Jodenvervolging maakte dat die eerste naam niet langer gepast was. Waarna het stadsbestuur de naam liet wijzigen. 

De opdracht van de stagiair publieksgeschiedenis spitst zich toe op exact deze thematiek: geschiedenis (en in het bijzonder die van Wereldoorlog II) in de publieke ruimte.

Stageopdracht: Bijzondere plekken en ruimtelijke markeringen

Samen met verschillende andere stadsdiensten speelt het Felixarchief als ‘geheugen van de stad’ een centrale rol in het Antwerpse herdenkingsbeleid. Dat doet het niet alleen als archiefinstelling, maar ook vanuit een publiekshistorische invalshoek.

Van stagestudenten publieksgeschiedenis wordt verwacht dat zij bijdragen aan publiekshistorische werking van het Felixarchief. Dit wil zeggen:

• Je neemt deel aan de vergaderingen met andere medewerkers ‘publieksgeschiedenis’
• Je denkt actief mee over de uitwerking van nieuwe publiekshistorische initiatieven aangaande Wereldoorlog II in Antwerpen
• Je helpt met het redigeren van publiekshistorische teksten voor de website www.antwerpenherdenkt.be

Daarnaast werk je tijdens je stage aan een specifieke opdracht. Die is erop gericht om de Tweede Wereldoorlog ‘op de kaart zetten’ in Antwerpen. Wat houdt dit praktisch in?

Taken

• Je maakt een analyse van een belangrijke aan WOII-gerelateerde plek in de stad. Dit doe je aan de hand van een bestaande GIS-kaart.
• Je helpt mee zoeken naar vergeten plekken, personen en verhalen die relevant zijn voor de geschiedenis van de stad in de periode 1940-1945. Je documenteert een gevalstudie o.b.v. historisch onderzoek en denkt na over hoe deze op een creatieve manier onder de aandacht kunnen gebracht worden.
• Je werkt de casus grondig uit in een publieksvriendelijke tekst die op de website komt.

De Tweede Wereldoorlog op de stadskaart

In 2019 was het 75 jaar geleden dat Antwerpen bevrijd werd (4 september 1944). Dit alles ging niet onopgemerkt voorbij. Er vonden talrijke evenementen plaats in en rond de stad. Het Vredescentrum organiseerde in het Felixarchief een tentoonstelling over de bevrijdingsperiode. Een nieuwe website over de oorlogsgeschiedenis van de stad ging online. Nooit kreeg nieuw historisch onderzoek over Antwerpen tijdens de Tweede Wereldoorlog meer persaandacht. 

Deze toegenomen aandacht voor het verleden is geen typisch Antwerps fenomeen. Ook op heel wat andere plaatsen woedt het debat volop over de plaats van het verleden in het heden en in de stad. Denk maar aan de talrijke discussies over de plaats van koloniale monumenten en standbeelden in de publieke ruimte, het plaatsen van struikelstenen (de zgn. Stolpersteine) of het toekennen en verwijderen van welbepaalde straatnamen.

Een bekend voorbeeld uit Antwerpen is de naamsverandering van het Delwaidedok, genoemd naar de voormalige Antwerpse havenschepen en oorlogsburgemeester Leo Delwaide. Dat draagt vandaag de naam: Bevrijdingsdok. Historisch onderzoek over de houding van Delwaide ten aanzien van de Jodenvervolging maakte dat die eerste naam niet langer gepast was. Waarna het stadsbestuur de naam liet wijzigen. 

De opdracht van de stagiair publieksgeschiedenis spitst zich toe op exact deze thematiek: geschiedenis (en in het bijzonder die van Wereldoorlog II) in de publieke ruimte.

Stageopdracht: bijzondere plekken en ruimtelijke markeringen

Samen met verschillende andere stadsdiensten speelt het Felixarchief als ‘geheugen van de stad’ een centrale rol in het Antwerpse herdenkingsbeleid. Dat doet het niet alleen als archiefinstelling, maar ook vanuit een publiekshistorische invalshoek.

Van stagestudenten publieksgeschiedenis wordt verwacht dat zij bijdragen aan publiekshistorische werking van het Felixarchief. Dit wil zeggen:

• Je neemt deel aan de vergaderingen met andere medewerkers ‘publieksgeschiedenis’
• Je denkt actief mee over de uitwerking van nieuwe publiekshistorische initiatieven aangaande Wereldoorlog II in Antwerpen
• Je helpt met het redigeren van publiekshistorische teksten voor de website www.antwerpenherdenkt.be

Daarnaast werk je tijdens je stage aan twee specifieke opdrachten. Die zijn erop gericht om de Tweede Wereldoorlog ‘op de kaart zetten’ in Antwerpen. Wat houdt dit praktisch in?

Opdracht 1:

• Je maakt een analyse van de belangrijkste aan WOII-gerelateerde plekken in de stad. Dit doe je aan de hand van een bestaande GIS-kaart.
• Je helpt mee zoeken naar vergeten plekken die relevant zijn voor de geschiedenis van de stad in de periode 1940-1945. Je documenteert enkele van de belangrijkste plaatsen o.b.v. historisch onderzoek en denkt na over hoe deze op een creatieve manier onder de aandacht kunnen gebracht worden.
• Je werkt één casus grondig uit in een publieksvriendelijke tekst die op de website komt.

Opdracht 2:

• Je analyseert hoe de stad Antwerpen vandaag omgaat met het verleden in de publieke ruimte.
• Je draagt zelf bij aan deze discussie door na te denken over hoe het Antwerpse oorlogsverleden op een originele en deskundige wijze aan bod kan komen in de stedelijke ruimte.

Eén van deze archieven betreft het archief van de Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde te Antwerpen (KMDA), of de Zoo van Antwerpen. Het betreft een omvangrijk archief maar tevens een bijzonder uniek archief. Niet alleen omdat de Antwerpse Zoo een van de oudste Europese zoo’s is maar ook omdat het archief vrijwel ongeschonden is bewaard gebleven sedert het midden van de 19de eeuw. Het archief bestrijkt niet alleen voor de hele bestaansgeschiedenis van de Antwerpse Zoo, het is tevens zeer divers samengesteld, naast dossiers ook foto’s, affiches, plannen en tekeningen.

Medewerkers van de KMDA en van het stadsarchief, en een student Archivistiek hebben dit archief reeds volledig geïnventariseerd zodat het onderzoekers het archief vlot kunnen raadplegen. En het archief wordt ook al heel wat gebruikt en rond een aantal thema’s is wetenschappelijk onderzoek lopende.

In 2018 bestaat de KMDA 175 jaar. De Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde Antwerpen werd gesticht op 21 juli 1843. Het is de ideale gelegenheid om naast de activiteiten die de Antwerpse Zoo zal organiseren, ook met het archief een bijzonder publieksproduct of activiteit te ontwikkelen. Welk onderdeel en op welke manier dat bepaal jij in overleg met onze medewerkers.

Het archief heeft een onschatbare cultuurhistorische waarde. Hoewel er omstreeks dezelfde tijd ook dierentuinen werden opgericht in Brussel en Gent overleefde de Zoo van Antwerpen als enige en is het nu één van de oudste nog bestaande bedrijven in Antwerpen. Van meet af aan was er in de Zoo heel wat meer te doen dan naar dieren en planten kijken. Zeker tot na de Tweede Wereldoorlog was cultuur en cultuurbeleving een niet te verwaarlozen pijler in de werking van de KMDA: de concerten in de kiosk van de tuin en tijdens de winterperiode ook symfonieconcerten, de filmvertoningen, tentoonstellingen,… Sinds 1843 is een rijke erfgoedcollectie ontstaan die tot de belangrijkste der dierentuinen in Europa behoort. Ook op wetenschappelijk vlak vervult de Zoo een belangrijke opdracht. De KMDA was en is in contact met dierentuinen over de hele wereld. In de loop van de geschiedenis heeft de KMDA zich regelmatig gereorganiseerd om te voldoen aan moderne wetenschappelijke, educatieve, culturele en esthetische normen. Verder is de KMDA stamboekhouder van verschillende diersoorten waaronder de okapi en zet ze zich in voor natuurbehoud en milieu. Het archief weerspiegelt de zich wijzigende houding tegenover dierenwelzijn en dierenverblijven. Het toont de Zoo als een van de eerste bedrijven die zich door middel van educatie inzet voor natuurbehoud en milieu. Al deze veranderingen zijn gedocumenteerd; elk dier kan worden teruggevonden in de archieven. Zo zijn van de reizen naar Afrika een reisdagboek en briefwisseling bewaard.

Op artistiek vlak was de Zoo een inspiratiebron voor verschillende animaliers die er naar levend model konden werken. Rembrandt Bugatti is hier de meest bekende. Ook deze aspecten zijn terug te vinden in de archieven en wijzen op het grote belang van dit archief. Het uitzonderlijke archief bevat ruim 260 lopende meter in zuurvrij papier verpakte briefwisseling, facturen, diploma’s, folders, huldeblijken, uitnodigingen, dankbetuigingen, tentoonstellingsprogramma’s, nieuwjaarskaarten, persknipsels, affiches, stichtingsakten, films en foto’s. Alleen al de immense fotocollectie is uniek en bevat 5 300 glasnegatieven, een 70-tal stereoscopische opnames, 50 000 zwartwit foto’s en nog eens 10 000 kleurendia’s. Een groot deel van de foto’s en affiches zijn reeds gedigitaliseerd.

Het volledige archief is raadpleegbaar via de inventaris op de website, zie http://zoeken.felixarchief.be/zHome/Home.aspx?id_isad=8374

Mogelijkheden genoeg om het Zooarchief ter gelegenheid van haar 175ste verjaardag in de kijker te zetten! De stagiair(e) publiekswerking zal na een verkenning van het Zooarchief een concreet voorstel formuleren om een publieksactiviteit te organiseren, dit in nauw overleg met het communicatieteam en consulenten van het FelixArchief. De stage biedt de kans om van dichtbij kennis te maken met de werking van een archief en expertise te ontwikkelen in de verwerking van wetenschappelijke gegevens.

Werkplek

• Je werkplek is het FelixArchief/stadsarchief, Oudeleeuwenrui 29, 2000 Antwerpen
• Je werkt ook nauw samen met medewerkers van de KMDA.